Heldere inleiding over een denker die de menselijke vrijheid
zeer lief was
Een vraaggesprek met de radicale ethische filosoof Singer bracht
me ertoe om zijn inleiding over Karl Marx te lezen, die verscheen in de serie
Kopstukken Filosofie. Singer was zeer vereerd dat hij daaraan een bijdrage
mocht leveren en de lezer kan op zijn of haar beurt blij zijn dat zo’n
scherpzinnig denker in een bestek van honderd bladzijden de strekking van het
belang van Marx in heldere taal en veelzeggende citaten uit de doeken doet.
Allereerst schrijft Singer kort over het turbulente leven
dat Marx (1818-1883) in verschillende Europese landen leidde. Hij leefde in een
tijd van revolutie, die te vergelijken is met de tijd van vandaag, waarin alles
aan een omwenteling toe is en die zich her en der ook al aandient. Marx werd
geboren in Trier, studeerde filosofie in Berlijn, stichtte een gezin, werd in
1843 journalist in Parijs omdat hij zich niet kon uiten in Duitsland en vertrok
vanwege de steun van de Duitse industrieel Friedrich Engels, die in Manchester
een katoenfabriek bezat, naar Londen waar hij in 1883 in kommervolle
omstandigheden stierf.
Singer legt in duidelijke bewoordingen de niet zo
gemakkelijke filosofische en economische theorieën uit, die Marx in de loop van
zijn leven ontwikkelde. Het gaat daarbij in de eerste plaats over de aanpassing
van de idealistische dialectiek van Hegel. De ontwikkeling van de menselijke geest
door een botsing van tegenstellingen wordt bij Marx een ontwikkeling van de
maatschappij door de botsing van productiekrachten en productieverhouding. Het
gaat hierbij respectievelijk om zaken die gebruikt worden om te produceren
zoals arbeidskracht grondstoffen en machines én de verhoudingen waaronder dit
gebeurt. De laatsten bepalen de structuur van de maatschappij. In de
kapitalistische maatschappij staan bezitters en proletariaat tegenover elkaar. Marx
gaat er voorts vanuit dat de manier waarop geproduceerd wordt, ook de manier
van denken beïnvloedt. Dat hij hierin gelijk heeft blijkt wel uit het feit dat
wij het heel gewoon vinden dat we liever met elkaar concurreren dan samen te
werken.
De tegenstelling tussen productiekrachten en
productieverhouding vormt een bron voor vervreemding:
‘Wanneer arbeiders,
onder omstandigheden van vervreemde arbeid, objecten moeten produceren waarover
ze geen enkele controle hebben (omdat de objecten eigendom zijn van de
werkgevers) raken de arbeiders vervreemd van hun wezenlijk mens-zijn.’
Begrippen als ruilwaarde en meerwaarde spelen in het
productieproces een rol:
‘Omdat arbeidskracht
een waar is dat gebruikt kan worden om meer waarde te produceren dan het zelf
heeft, kan de kapitalist het verschil tussen die twee houden.’
Arbeid in de zin van vrije productieve activiteit is volgens
Marx de essentie van het menselijk leven. De kapitalistische wereld zal door de
interne tegenspraken ten val komen en daarmee de kans bieden voor menselijke
vrijheid. Volgens Singer is Marx daarmee een van de belangrijkste denkers over menselijke
vrijheid.
Het is daarbij vreemd dat Singer de ideeën van Marx over de
toenemende maatschappelijke ellende niet onderschrijft. Wellicht is dit te
verklaren uit het feit dat Singer zijn boek publiceerde in 1980 toen druk werk
werd gemaakt van de nivellering van inkomens. In de jaren negentig liepen die
elkaar sterk uiteen met een enorme bevoordeling van de topinkomens. Het idee
dat het kapitalisme nog steeds zijn eigen ondergang bewerkstelligt, is volgens
mij nog springlevend. Het is boeiend na te denken over de manier waarop het
economisch fundament uit elkaar zal vallen. Het zal niet zo zijn dat daarmee
alle menselijke onvolkomenheid is verdwenen. Zoals ook Singer zegt, blijft de
mens gehecht aan status en macht. Anderzijds zorgt een alternatief - dat
volgens Marx communistisch moest gaan heten, hetgeen in de praktijk een slechte
naam kreeg – ervoor dat mensen andere waarden zullen voorstaan en minder dan
tegenwoordig de behoefte zullen hebben om een ander een loer te draaien. De
herwonnen vrijheid moet bijna wel een ontspanning teweegbrengen die uitstraalt op
de maatschappij. Plezier en zinvolle activiteit beheersen het leven als eenmaal
de last van de vervreemding van de schouders verdwenen is. Dat het er van mag
komen.
Hier mijn verslag van het interview met Peter Singer in 2011.
Hier mijn verslag van het interview met Peter Singer in 2011.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten