Grensland (2015), achtdelige serie van Jelle Brandt Corstius

Jelle Brandt Corstius (JBC) kan geen genoeg krijgen van de Russen en de bewoners in de grenslanden die vroeger bij de Sovjet-Unie hoorden. Dat is in het voordeel van de kijker, die zich aan de hand van de reisleider op vakantie waant en niet de deur uit hoeft en de ijzige kou in, zoals bijvoorbeeld heerste in Moldavië afgelopen januari. Terwijl hier de herfst steeds meer neerdaalt, huiveren we bij de beelden die vooraf worden gegaan door de licht vervreemdende, vooral onheilspellende trailer, somber en dreigend van toon.

Aflevering 1: mistig land

JBC neemt ons mee naar het lelijke onafhankelijkheidsplein in de hoofdstad van Moldavië, het armste land van Europa, waar de tijd lijkt te hebben stilgestaan. De sfeer van de Sovjet Unie hangt nog in de straten waar een vrouw, gevraagd naar haar gevoel over de onafhankelijkheid, antwoordt dat die al in de jaren veertig geweest is. Een jongeman uit 1986 herinnert zich daar nog wel iets van, maar zegt dat Moldavië als transitzone tussen Europa en Rusland nog steeds afhankelijk is.

Door de samenwerking met Europa boycot Rusland de import van wijn, het handelsmerk van het land. JBC bezoekt een enorme wijnkelder in Crivcovar waar zelfs privé collecties voor Poetin, Merkel en John Kerry bewaard worden. Hij praat ook met vrouwen die de wijnranken in de sneeuw opbinden. Ze vonden het vroeger beter en hebben geen boodschap aan Europa. Vooral het feit dat ouders naar Europa gaan om geld te verdienen en hun kinderen in de steek laten, zit hen dwars. JBC praat met een vrouw van de pakketdienst, die constateert dat er door de crisis minder pakketten gestuurd worden. Een jongen, wiens ouders in Moskou in de bouw werken, zegt dat zijn grootouders goed voor hem zorgen. Een toneelgroepje in een voormalige wasserij speelt een stuk over de verwaarlozing van kinderen omdat ouders langer wegblijven dan beloofd.

In 1992 scheidde Transnistrië zich van Moldavië af. Het is een smokkelparadijs voor wapens en prostitutie. De politie heeft zware concurrentie te duchten van de gebroeders Sheriff, die ook de douane in handen hebben. JBC toont het gebouw waarin de ambassade van Transnistrië gevestigd is, alleen erkend door Zuid-Ossetië en Abchazië, die zelf ook niet erkend worden. Een boekverkoopster ziet Poetin als Peter de Grote. Cocieri ligt aan de frontlinie waar in 1992 gevochten werd. Men neemt daar op het Russische Driekoningen, dat op 19 januari gevierd wordt, een ijskoude duik in de rivier, die ook geestelijk heilzaam zou zijn. JBC beperkt zich tot een sauna waarna hij met een paar leeftijdsgenoten praat over hun heimwee naar de Sovjettijd en hun verlangen naar herstel van de oude banden.

Gagaoezië in het zuiden van Moldavië kende eerder autonomie en wordt misschien een streek als Transnistrië, met inbegrip van een grensgebied van Oekraïne. Vorig jaar werd tijdens de strijd in Odessa een 35 jarige man gedood, die het opnam voor een groep, die voor aansluiting bij Rusland ijverden. JBC ontmoet ook Bulgaren van hetzelfde ras, die de Sovjet Unie ook al missen.

Aan de grens met Rusland is de snelweg geschikt gemaakt voor landingen met vliegtuigen. Na de inval in de Krim staat JBC er niet gek van te kijken als Rusland hier straks ook aan de poort staat, al heeft Rusland weinig geld voor een annexatie. Eerder zei JBC al dat Rusland daarom liever de verhoudingen ontwricht.

Aflevering 2: Beleefde mensen

JBC is in Moskou. De inwoners lijken zich te hebben afgekeerd van het Westen. Een vrouw in de buurt van de inmiddels gesloten McDonalds is daarover niet rouwig. Er kwamen vooral jongeren. JBC herinnert zich de enorme drukte na de opening begin jaren negentig. Vorig jaar werd het gesloten vanwege de sancties. Naast de McDonalds bevindt zich tegenwoordig een zaak die T-shirts van Poetin verkoopt. Een knappe tweeëntwintigjarige vrouw zegt dat Rusland onder Poetin niet meer door de knieën hoeft te gaan en dat Poetin ook humor heeft. Volgens JBC kent de jongere generatie niets anders dan de autocratische leider en is men trots op de inname van de Krim. De Doema heeft een patriottische wet aangenomen die op scholen en in de media in praktijk wordt gebracht en in zangkoren patriottische liederen propageert. Een van de liederen heet Beleefde mensen en gaat over Russische soldaten die zo beleefd zouden zijn. Beter zou men stilstaan bij de vele verkrachtingen aan het eind van de Tweede Wereldoorlog. Volgens JBC voelen Russen zich herboren door de conservatieve wind die door het land waait en die gezinswaarden voorop stelt. JBC bezoekt een monument van kinderen van ondeugden van ouders, dat de achtergrond vormt van een dansje van een groep onschuldige meisjes. Volgens JBC zou het gemakkelijk zijn om hen als zombies te zien. Het collectivisme zit hen in het bloed, zegt de leider van de groep. Daar heeft hij een punt, waar het Westen iets mee moet doen.

JBC haalt Churchill aan, die gezegd heeft dat Rusland een raadsel is, verpakt in een mysterie en dat dit zeker opgaat voor het Kremlin. Een adviseur van Poetin is voorstander van een sterk onafhankelijk Rusland met aloude waarden. Hij vraagt zich af waarom de tsaar en de hiërarchie niet goed zouden zijn. Alsof het Westen de wijsheid in pacht heeft. De gelijkstelling van homoseksuelen vindt hij maar satanisch. Hij ziet meer in sacraliteit. Hij toont een vlag, die met pijlen de spirituele expansie verbeeldt. Rusland is de solar plexis van het continentale lichaam.

In Siberië zit veel rijkdom onder de grond maar die komt niet ten goede aan de bewoners. Er is dan ook een roep om onafhankelijkheid die door de FSB in de gaten gehouden wordt. JBC bezoekt een geheime bijeenkomst van nationalistische bolsjewieken die zich willen afscheiden. Men wil geleidelijk het bewustzijn van de inwoners veranderen en alle migranten weg hebben. Maar wie zijn dat? vraagt JBC zich af. Hij praat met Tubalari die nog maar met duizend mensen zijn en door vermenging langzaam uitsterven.

Aflevering 3: De achtertuin

JBC is in Kazachstan dat net zo groot is als West Europa en begint in de futuristische hoofdstad Astana dat werd opgebouwd met oliegelden. Hij laat zich fotograferen voor de residentie van sultan Nazarbajev en toont op een plattegrond, die hij van de chauffeur heeft geleend, de vroegere zuidelijke hoofdstad Almaty (het vroegere Alma Ata, rs), die te zuidelijk lag om de Russen in het noorden in toom te houden. JBC staat bovenop een toren waar men de hand in de uitgestanste hand van de sultan kan leggen en dan het volkslied hoort, als de techniek tenminste werkt.

JBC was ook in 2005 in dit land. Nazarbajev won de verkiezingen op zijn sloffen. Oppositie was er niet. De huidige oppositieleider vertelt dat zijn voorganger zichzelf dood schoot en zelf heeft hij al twee aanslagen overleefd. Hij heeft wel eens een ontmoeting met Nazarbajev gehad en was er toen helemaal van overtuigd dat de man, die illegaal aan de macht gekomen was en een surrogaatdemocratie in het leven riep, weg moest. Kazachstan was in de achttiende eeuw al een provincie van Rusland en ontbeert daarom, ondanks een eigen taal en cultuur, een duidelijk besef van autonomie. Wel is er een sterk gevoel van verbondenheid onder de nomadische bevolking. JBC spreekt een cowboy die geen nomade is, ten tijde van de USSR ingenieur was, maar vanwege gebrek aan werk een schapenboerderij is begonnen. Zijn dochters werken bij een bank in Almaty, zijn zoon in zijn eigen bedrijf. Een ander, die de eigen cultuur onderzoekt, ziet het patriottisme opkomen en wil vechten voor de onafhankelijkheid.

JBC gaat naar Pavlodar in het noorden, een van de schoonste plekken van het land, waar veel Russen wonen. In de steppe lagen veel werkkampen en in de omgeving van Semipalatinsk (nu Semey geheten en iets zuidelijker dan Pavlodar gelegen, rs) werd in de jaren vijftig druk geëxperimenteerd met kernproeven die veel leed veroorzaakten bij dier en mens. JBC gaat met een gids op onderzoek uit om de ramp, die nog lang zal doorwerken, met eigen ogen te aanschouwen. Hij bezoekt een museum dat hem meer vertelt over het drama en een verpleeghuis waarin ouderen wonen die de tragedie aan de lijve ervaarden, gefascineerd als zij waren over de paddenstoelen die aan de einder verschenen. Met dank aan Stalin. JBC sluit af met de onheilspellende constatering dat de onafhankelijkheid niet vanzelfsprekend is.  

Aflevering 4: onder het oppervlak

JBC begint heel toepasselijk met een visser die spiering vangt in een wak in de rivier in Sint Petersburg en vertelt dat hij uit de Donbass komt. In bedekte termen laat hij zijn afschuw over de situatie daar blijken. Het brengt JBC tot de vaststelling dat de Russische pers gecensureerd wordt. Vooral sinds de inname van de Krim krijgt het Westen overal de schuld van. Als JBC naar een persconferentie van het stadsbestuur over corruptie gaat om te weten te komen hoe journalisten werken, hoort hij alleen wat over de gestegen boterprijs en het advies van de spokesman om anders maar naar Zwitserland te gaan. Het gevoel dat hij in een toneelstuk is beland, zal hem later nog vaker bekruipen.

In een file in Moskou vertelt hij over een broodje aap verhaal dat rondging over de toestand in Oekraïne. Desinformatie komt dagelijks op de Russische staatstelevisie. Talkshows moeten de schijn ophouden dat discussie mogelijk is, maar alles is geregisseerd om Poetin op een voetstuk te zetten. JBC praat erover met een bekende presentator van zo’n talkshow, die tegen de mening ingaat dat in Rusland alles door Poetin geregisseerd wordt. Hoewel JBC twijfelt aan diens uitspraken, vindt hij de man aardig.

Beïnvloeding vindt in toenemende mate via internet plaats. JBC spreekt met een zogenaamde trol, die ingehuurd was om de visie van Poetin te ondersteunen. De vrouw vertelt over de stuitende paradox dat gepensioneerden aan meer geld komen door de afbraak van de pensioenen door Poetin te verdedigen. Wie niet voor Poetin is, is tegen hem. Dit merkte de kritische presentator Anton Krasovsky, die op televisie uit de kast kwam en ontslagen werd. Hij kon niet anders omdat hij in een hel leefde. Hij kan nog steeds niet ongehinderd met JBC in een bar praten.  

Sinds de oorlog in Oekraïne is de populariteit van Poetin alleen maar toegenomen (en dat zal met de oorlog in Syrië alleen maar gestegen zijn, rs). In de dorpen is het vertrouwen groot. Een vroegere soldaat vindt het onaangenaam dat Rusland slecht ligt in het buitenland. JBC gaat met een zus naar het graf van een in Oekraïne omgekomen achttienjarige vrijwilliger. Ze zegt dat hij de dupe is geworden van de propaganda. Tijdens een demonstratie in Lviv in het westen van Oekraïne over de tariefverhoging van de regering kan JBC moeilijk uitmaken in hoeverre de motieven oprecht zijn, maar omgekocht wordt er zeker. 

Aflevering 5: een heldere dictatuur

JBC is in Wit Rusland en reist naar de grens met Rusland die tot zijn verbazing open is. Het zegt veel over de goede relatie tussen de twee landen. In de hoofdstad Minsk hangt een spandoek waarop de dag van de vereniging wordt gevierd. Men ziet zichzelf als een broedervolk. Werknemers in de populaire schoenenindustrie geven de indruk van een werklustig, tevreden volk. JBC wil juist voor het paleis van dictator Loekasjenko zijn positieve mening geven als hij daar wordt weg gefloten. Voor een overheidsgebouw mag niet gefilmd worden.

Tijdens de economische crisis vond een aanslag plaats in de metro in Minsk. Meteen werden twee jongens geëxecuteerd. JBC is bij de moeder van een van de jongens die zegt dat de aanslag van de economische neergang moest afleiden. JBC concludeert dat de schone schijn in dit opgeruimde land met harde hand in stand gehouden wordt.

Hij bezoekt een dorp in de buurt van de grens met Litouwen waar onder leiding van Rusland een kerncentrale gebouwd wordt in een gebied dat niet besmet werd door Tsjernobyl. De winkelierster hoopt dat het allemaal goed komt. Het levert in ieder geval werk op. JBC spreekt mensen die uit de omgeving van Tsjernobyl hierheen verhuisd zijn. Hij vindt de apathie van deze mensen grenzeloos. Hij gaat op bezoek bij een kerngeleerde die eerder meehielp na de ramp in Tsjernobyl en tegen de zin van Loekasjenko samen met andere wetenschappers een vereniging voor een kernenergie vrij Wit Rusland oprichtte. Hij vertelt dat ze het onbesmette fruit aten dat aan de bomen hing en toont een potlood dat hij meedroeg om de straling te meten. Hij vraagt zich af met welke bedoeling de nieuwe kerncentrale gebouwd wordt. Hierdoor wordt men alleen maar afhankelijker van Rusland. 

JBC bezoekt een demonstratie van de oppositie die eenmaal per jaar zoiets mag organiseren. Omdat de aanvangstijd vervroegd is, lopen er maar zo’n tweehonderd personen mee. Ze voeren oude rood-witte vlaggen mee en pleiten voor aansluiting bij de EU. Een voorbijgangster noemt de demonstranten fascisten. Een lief stelletje doet een aanbeveling voor de Wit Russische taal. Een oudere man spreekt van een geestelijke bezetting van zijn land, die wel wordt opgeheven.

Andrej Strizhak had een vriend die tijdens de Maidan demonstraties in Kiev gedood werd. Hij werd in Wit Rusland begraven maar zijn graf werd geschonden. Achteraf zou Andrej liever voor een vreedzaam compromis gekozen hebben. De denkbeelden van de bevolking worden sterk beïnvloed door de Russische televisie. Hij haalt kleren op voor de Oekraïense bevolking en vreest het Krim scenario. 

Aflevering 6: de bunker

JBC is in Riga, de hoofdstad van Letland, waar nog steeds jaarlijks SS’ers bijeenkomen om de overwinning op het Rode Leger te vieren. De Duitsers werden gezien als bevrijders, ook van het semitisme. Op de Russische televisie wordt de herdenking fascistisch genoemd, hetgeen een woordenstrijd op straat oplevert.

JBC gaat naar het Huis van de bezetting dat vroeger een museum van het Rode Leger was, maar nu over de bezetting door Rusland gaat, die een kwart van de bevolking het leven kostte en anderen op verbanning naar Siberië kwam te staan. Men kan in de Karosta gevangenis een tour krijgen om te ervaren hoe het er daar vroeger aan toe ging.

Hamer en sikkel zijn tegenwoordig in Letland verboden. De oprichtster van het Letse Volksfront en de eerste minister van Buitenlandse Zaken vertelt dat ze geboren werd in Siberië, waar haar moeder zeventien jaar in misère doorbracht. De Sovjets worden net zo erg gevonden als de Duitsers. Ze vindt de houding West Europa tegenover Poetin naïef. Omdat een neutrale status voor Letland niet mogelijk is, staat men achter de Navo.

De kwart van de bevolking in Letland is Russisch, in Riga zelfs de helft. JBC spreekt met twee jongemannen die een Navo oefening in de stad in de gaten houden. Ze zeggen dat het om militaire hysterie gaat, dat een inname van Letland niet interessant is voor Rusland en dat de oefeningen een manier zijn om de deplorabele toestand van het land te doen vergeten.

JBC gaat naar Daugavpils in Oost Letland waar veel Russen wonen die achtergesteld worden en zelfs geen paspoort hebben. Ook op economisch gebied is er minder welvaart dan in de rest van Letland. Een man die JBC een lift geeft, vertelt dat hij in de Sovjet Unie op school zat. Om werk te krijgen moet men Lets spreken. De taalpolitie controleert dit. In 2012 was er een referendum over de erkenning van de Russische taal, maar dit werd verworpen omdat Russen zonder paspoort niet konden stemmen. De beheerder van het ouderwetse Centrum voor Russische Cultuur houdt de moed erin en geeft JBC een glaasje wodka met mierikswortel.

In een bar wordt men niet geholpen als men in het Russisch bestelt. Een man zegt dat de Russen na de Tweede Wereldoorlog werden binnengehaald en zichzelf nog steeds belangrijk vinden. JBC vindt dat de Letten anderen aandoen wat henzelf is aangedaan. Een Amerikaanse militair die ook in de bar zit, voelt zich ongemakkelijk over de houding van het Westen ten aanzien van Poetin en preludeert al op een Derde Wereldoorlog.

Tenslotte kruipt JBC in de bunker in het bos die nog dateert uit de tijd van het doorgaande verzet van SS’ers na de Tweede Wereldoorlog tegen de Russen. In 1949 werd de bunker door de vijand in brand gestoken. Een overlevende vertelt in het Lets, dat heel wat zachter klinkt dan het Russisch, dat hij vijftien jaar naar Siberië werd gestuurd. Bang voor de Russen is hij niet.

Aflevering 7: het wilde oosten

JBC is in Oekraïne en wel op de plaats waar de burgeroorlog tussen pro Russische en pro Westerse aanhangers begon, het Maidan plein in Kiev waar de honderd doden, die vielen tijdens de opstand tegen de regering van Janoekovitsj, geëerd worden als De hemelse honderd. Dat is niet tot ieders instemming: een verlegen vrouw uit Loekansk noemt de opstand een staatsgreep. JBC is in deze aflevering vooral geïnteresseerd in de standpunten van de separatisten, ook al willen die van deze benaming niets weten. Hij legt uit dat de toestand niet zwart wit is, maar ingekleurd met vele grijstinten. In Odessa, dat in het Westen ligt, vielen op 2 mei 2014 46 Russisch gezinde doden na een brand die aangestoken was, iets wat nog steeds als heel traumatisch gevoeld wordt. Russen vertrokken daarop naar Oekraïne om te vechten voor hun cultuur. JBC spreekt met een man die zegt dat de waarheid moeilijk te achterhalen is en met een vrouw die getuige was van de brand en de politie verwijt dat men niets deed. JBC rijdt mee met een man die Zhenya en die de politie ondersteunt vanwege een tekort aan personeel. Zhenya heeft altijd geld op zak om verrichtingen in het ziekenhuis te kunnen betalen, waar men vooral uit is op eigen gewin. JBC heeft het onbehaaglijke gevoel dat in de sfeer van wetteloosheid de oorlog meteen kan uitbreken.     

Hij vervolgt zijn weg naar het gebied waar de Volksrepubliek Donetsk is uitgeroepen en spreekt een voormalige Russische loodgieter die de weg naar Marioepol bewaakt. Hij kwam hier naar toe om de bevolking te bescherming, voelt zich zeker geen terrorist en weet zich gesteund door Poetin. Een 23 jarige vrouw uit het gebied maakt deel uit van een van de rebellengroepen, hoewel haar ouders daar tegen zijn. Een collega van haar zegt dat Poetin Rusland weer op de kaart heeft gezet.

JBC loopt rond in een rustig Donetsk, waar de helft van de mensen vertrokken is. Het front is dichtbij. Men weet nooit waar de bommen zullen inslaan. Het asfalt op een parkeerterrein ziet er zwaar gehavend uit. Toch is er van onrust niets te merken in het gebouw waar de opera Jevgeni Onegin van Poesjkin wordt opgevoerd. De verkoopster van de programmaboekjes zegt dat de voorstelling altijd doorgaat. JBC denkt dat de oorlog een intensiteit teweegbrengt die de mensen gevoelig maakt voor opera. Zelf loopt hij wat grappig rond met een helm op zijn hoofd en een kogelvrij vest om de middel. Hij praat met een man die Volodja heet, van het front komt waar hij soep kookt en vertelt dat hij deze maand zijn pensioen niet kan innen.

Een vrouw toont hem haar huis dat getroffen is door een bominslag. Ze bivakkeert met haar gezin in de schuur en wil niet weg vanwege mogelijke plunderingen. Ze werkt als bewaker op een school, waar een leraar omkwam en begrijpt de gevechten niet. Een man geeft Porosjenko de schuld van de verdeeldheid. Hij zegt dat het leger de bevolking intimideert. JBC sluit af met de opmerking dat Poetin de Donbass niet wil inlijven, maar alleen destabiliseren. Een vrouw die net een kindje heeft gekregen zegt dat de baby gewend is aan de bombardementen. De nationaliteit van het kind is onbekend. Rusland heeft de Volksrepubliek niet erkend.

Aflevering 8: broedervolk

JBC is in Marioepol, dat kort na de opnames gebombardeerd werd en bekijkt de toestand in Oekraïne dit keer vanaf de andere kant. Hij spreekt met Andrej aan het strand, die zich, net als andere soldaten die hij later spreekt, een paar jaar daarvoor niet had kunnen voorstellen dat hij haar gelegerd zou zijn om de stad te bewaken.

JBC noemt het wonderlijk dat de twee broedervolkeren met elkaar in oorlog zijn. Oekraïne betekent letterlijk aan de rand en was in de jaren dertig de graanschuur van de Sovjet Unie, terwijl de eigen bevolking verhongerde. De nazi’s werden daarop als bevrijders gezien, hetgeen maakt dat de Russen hen nog steeds voor fascisten uitmaken. Liever wees dan zo’n broer, zegt een soldaat in Kiev. Tegelijk is de desillusie over de uitkomsten van de vrijheidsstrijd groot. Europa is ver weg. De soldaat denkt dat een dictatuur de beste weg is om erger te voorkomen.

JBC is in het paleis van de voormalige president Janoekovitsj in Kiev. Daar wonen nu vluchtelingen uit Oost Oekraïne. In de metrogangen worden mozaïeken uit de Sovjet tijd verwijderd. Het is het een of het ander. Volgens JBC is nuance ver te zoeken. In het archief van de KGB lezen burgers over verwanten. Een oude vader werd tot vier jaar strafkamp veroordeeld na het vertellen van een anti Sovjet mop.

JBC constateert dat het nationale bewustzijn is toegenomen. Hij ziet het aan de toegenomen belangstelling voor de traditionele kostuums, waarvoor men vroeger in de gevangenis belandde. Een verkoopster vindt de huidige president Porosjenko slechter dan Janoekovitsj. JBC denkt dat het volk zelf de macht in handen neemt. Hij gaat op bezoek bij vrijwilligers die camouflagepakken en -netten maken voor de strijders in Oost Oekraïne. Deze vrijwilligers nemen zelf hun uitrusting mee en vechten soms ook tegen het regeringsleger, waardoor de situatie erg gecompliceerd is. In een sanatorium komen soldaten bij van de strijd in de loopgraven. De broederschap maakt dat men de strijd niet opgeeft. Ook in het frontgebied wijkt men niet, zoals een beheerder van een dierentuin met een bloedende hand laat zien.     

Anders dan verwacht komt JBC niet meer met een eindconclusie, maar op grond van alle informatie die hij acht weken lang heeft gegeven, is ons beeld van de toestand in het Oosten weer scherper gesteld en daarvoor veel dank.    

Hier meer over de serie Grensland.