Ontroerende reportage over het politieke spel voorafgaande
aan de val van de Muur
Anders Østergaard maakte eerder de fascinerende documentaire
Birma VJ (2009), waarin hij met veel
gevoel een gesloten land portretteert. Zijn documentaire 1989 doet daar niet voor onder. Het perspectief van de Wende gezien
vanuit het standpunt van de toenmalige Hongaarse premier is even onthullend als
onroerend, een combinatie die de beste documentaires oplevert. Østergaard laat
van tevoren weten dat de historische gebeurtenissen tot leven gebracht zijn
door getuigenissen, dramatiseringen en het creatieve gebruik van het
archiefmateriaal. Dit blijkt uit de scènes waarin nieuw geschreven dialogen
lipsynchroom zijn gemaakt met de oude beelden en levert een ijzersterk drama op.
Hoofdpersoon in de jonge econoom Miklos Németh die in 1989
de failliete boedel in Hongarije overnam. De nieuwe premier kwam erachter dat
er veel geld gestoken was in de muur met Oostenrijk, het zogenaamde IJzeren
Gordijn. Elektronisch materiaal werd gekocht in Frankrijk, dat harde valuta
terug wilde. Het Gordijn bleek ook niet goed te werken. Dieren zorgden dat het
alarm afging, hetgeen slecht was voor de moraal van de grensbewakers.
Complicerende factor was de aanwezigheid van kernkoppen op
Hongaars gebied, die gericht waren op Italië. Omdat dit strikt geheim was,
diende Németh zijn handtekening onder het document daarover te zetten. Deze voor
hem deprimerende gang van zaken leidde tot een gesprek op het Kremlin.
Németh vertelt dat hij niet, zoals anderen voor hem, met een
omhelzing en kussen werd ontvangen, maar met een hand. Met Gorbatsjov waaide er
een andere wind door de Sovjet Unie. Tussendoor wordt verteld dat Németh een
jaar of acht was toen in 1956 de Hongaarse opstand uitbrak. Diens opa luisterde
naar de berichten daarover op de radio. Tot verbijstering van hem en andere
Hongaren werd de opstand gewelddadig de kop ingedrukt en premier Imre Nagy
opgehangen. Németh werd in zijn jeugd aangestoken door de wens tot verandering
en koos daartoe op zijn twintigste voor het lidmaatschap van de communistische partij,
hetgeen zijn vader hem niet in dank afnam. Toen hij premier werd schreef zijn
vader hem dat hij nooit zijn afkomst mocht vergeten. Németh had dit
ongetwijfeld in zijn oren geknoopt toen hij overleg met Gorbatsjov voerde. Hij
vertelde eerlijk dat hij vrije verkiezingen wilde, maar dat die de aanwezigheid
van de kernkoppen in gevaar konden brengen. Gorbatsjov gaf zijn stilzwijgende
steun aan de plannen van Németh, maar zijn andere collega’s van het
Warschaupact zagen zijn plannen met argusogen aan, Erich Honecker van de DDR
voorop. Het weghalen van de grensversperring met Oostenrijk was een directe
aanval op zijn machtsbasis. Németh probeerde diens angst te bezweren door het
voor te stellen dat hij met een meer geavanceerde beveiliging bezig was.
Partijleider Grosz botste met Németh over diens beleid. Dit
kwam duidelijk tot uiting tijdens de massaal bezochte herbegrafenis van Nagy in
Boedapest, die in 1956 in een bos onder de grond gestopt was. In die tijd
heulde Grosz met de Sovjets. Honecker wilde dat Gorbatsjov na de herbegrafenis in
Hongarije ingreep om chaos te voorkomen. Tijdens een top van het Warschaupact op
7 juli 1989 in Boekarest stond Németh alleen, maar hij had de belofte van
Gorbatsjov dat men niet, zoals in 1956, militair zou ingrijpen. De toestand
voor Németh werd nijpender toen Oost Duitsers na hun vakantie in Hongarije in
het land bleven. Een paneuropese picknick tussen lokale burgers uit de
grensstreek met Oostenrijk werd door hen aangegrepen om te vluchten. De uit de
hand gelopen picknick was voor Németh een test om te zien hoe de Sovjets zouden
reageren, maar daar bleef het stil. In zijn eigen land kwam wel een reactie. Grosz
zette buiten medeweten van Németh een paramilitaire organisatie in om de
grenscontroles in te voeren. Een incident op 22 augustus waarbij een grenswacht
gedood werd, was voor Németh het teken om toch voor een open grens te kiezen.
Tegelijk was hij bang dat Gorbatsjov door haviken zou worden afgezet. Hij
reisde naar Bonn en zag de tranen in de ogen van Helmut Kohl toen hij die over
zijn voornemen informeerde. De scène is net zo bloedstollend als het verdere
verloop van de geschiedenis, die ondanks de bekende afloop bij mij elke keer
weer kippenvel veroorzaakt.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten