Recensie: Ingenieurs van de ziel (2007), Frank Westerman

De spagaat tussen sociaal realisme en realiteit                             

Frank Westerman heeft een bijzondere manier gevonden om te vertellen over de nabije of verder weg gelegen geschiedenis. Hij paart de algemene historische feiten aan persoonlijke observaties. Ook in Ingenieurs van de ziel, dat oorspronkelijk in 2002 verscheen, komt dit procedé goed tot zijn recht. Een beschrijving van opvattingen van Russische schrijvers over de waterbouwkundige projecten in de Stalintijd gaat gelijk op met reizen die hij zelf maakt om te zien hoe het daar werkelijk aan toe ging. Zijn conclusies staaft hij met interviews met betrokkenen. Dat hij zelf een afgestudeerd ingenieur is, maakt het verhaal over de waterbouwkunde in communistisch Rusland nog doorleefder.

Westerman begint heel innemend over de magie die van kaarten uitgaat. Dat was op de lagere school al zo, wanneer de meester de wandkaarten ophing. Vooral de grote stip op de kaart van Rusland die de stad Gorki moest voorstellen, had zijn interesse. In 1991 woonde hij in Rusland en bekeek hij een muurkaart waarop de baai van Kara Bogaz in Kazachstan op de grens met Turkmenistan helemaal niet voorkwam. Dat klopte niet met wat Konstantin Paustovski in De baai van Kara Bogaz (1932) geschreven had. Reden voor Westerman om een reis te maken naar het gebied en te praten met wetenschappers en naasten van de schrijver.

Westerman begint evenwel met Gorki, de grote volksschrijver die in de tijd van de revolutie in aanvaring kwam met het communistisch regime en de wijk nam naar Italië, maar later door Stalin werd teruggehaald om de revolutionaire ontwikkelingen van een legitimatie te voorzien. De sovjet schrijvers dienden de megalomane ideeën van Stalin te rechtvaardigen, zoals de titel Ingenieurs van de ziel al aangeeft. Gorki, die ook de belangen van de schrijvers probeerde te behartigen, ging in dit verband in 1933 met honderdtwintig schrijvers op bezoek naar de Goelag op de Solokov eilanden in het uiterste noordwesten, waar men een doorgang wilde maken naar naar de noordelijke ijszee, al had Marx himself al gewaarschuwd dat irrigatie tot tirannie leidde, een idee dat door sinoloog Wittfogel in 1957 in de Verengde Staten werd uitgebouwd.

Westerman zelf neemt ook kijkje op op Solokov eilanden. Het is het eerste voorbeeld van perebroska, een begrip dat inhoudt dat men de waterbewegingen op het continent beter onder controle wil krijgen. De gevolgen van een doorvaart van de Oostzee naar de Barentszee waren zelfs tot in Nederland te merken omdat daar geen rotganzen meer overwinterden. Later bleek dat ze in de soep belandden voor de vele gevangenen, die meewerkten aan de maken van vaarwegen door de rotsen.

Paustovski zette zich ertoe de industrialisatie te beschrijven die in de baai van Kara Bogaz plaats vond vanwege het ontdekte sulfer maar kwam daar nooit omdat er geen boten naar toegingen. Een professor zegt dat Paustovski zijn aanwezigheid daarom verzon. Schrijvers moesten zelf manieren bedenken om met de spagaat tussen sociaal realisme en realiteit om te gaan, anders waren ze hun leven niet zeker, zoals Babel ondervond of Platonov die in rede en techniek geloofde maar voor zijn dood in 1951 als conciërge eindigde.

‘Wie zich associeerde met een uitgestotene liep het gevaar zelf uitgestoten te worden, en de vrees daarvoor was zo groot dat niemand zich na Platonovs dood aan een lovende necrologie of een andere geste van waardering had gewaagd.’  

Zelfs Gorki stierf met een leugen die in de Pravda als waarheid verpakt was.

Westerman praat in Turkmenistan, waar de baai inmiddels deel van uitmaakt, met verschillende personen om zich van de op de hoogte te stellen van de beweegredenen van Paustovski die geen confronterende maar eerder een verzoenende man was. De Turksmeense cultuurhistorica Saparova blijkt gek genoeg geen Latijnse letters te kennen, een oude bioloog vertelt over de zoutcongres waar later over de ontwikkeling van het gebied gediscussieerd werd, stiefdochter Galja ontvangt hem hartelijk in de datsja van Paustovski en praat hem bij over haar familie en de moeilijke positie waarin haar stiefvader verkeerde, voor zijn vertrek naar de baai om zelf de realiteit waar te nemen.

Ingenieurs van de ziel spreekt tot de verbeelding omdat het de uitwassen toont van een te sterk geloof in maakbaarheid en de behoefte van overheidsdiensten om dat geloof er hoe dan ook in te pompen. Dat men daar heel ver in ging, maakt Westerman heel erg duidelijk.

Hier mijn recensie over Ararat (2007) op de site van Literair Nederland.