Filmrecensie: Paranoia (1967), Adriaan Ditvoorst

Mooie wilde beelden van de ondergang van een Nederlands soldaat

De Nederlandse filmer Adriaan Ditvoorst, die helaas een kort leven beschoren was, baseerde zijn eerste lange speelfilm op de novelle Paranoia (1953) van Willem Frederik Hermans. Deze gaat over een Nederlandse soldaat die weinig van de oorlog heeft meegemaakt en zich inbeeldt dat hij een gevaarlijke SS-er is. Ditvoorst brengt dit verhaal op fraaie wijze tot leven. Met zijn losse cameravoering was hij zijn tijd vooruit.

Paranoia begint met beelden van soldaat Arnold Cleever (Kees van Eyck) die ten oorlog gaat. Hij staat met zijn plunjezak te wachten op een provinciaals stationnetje en begint van arren moede maar te lezen in zijn boek. Volgens de omslag, die we frontaal in beeld krijgen, gaat het om Robinson Crusoë van Daniel Defoe. Daarnaast krijgen we een kaart in beeld die Arnold aan zichzelf geadresseerd heeft, te weten aan Amstel 5 in Amsterdam, waarin hij bekent dat hij bang is voor wat komen gaat.  

Vervolgens maakt de film een sprong naar drie jaar na de oorlog . Arnold woont in een zolderkamer van het bovengenoemde grachtenpand aan het water. Zijn huisbaas dreigt hem uit te zetten. Hij heeft een vriendinnetje Anna (Pamela Koevoets) die op de fiets het contact voor hem met de buitenwereld onderhoudt.  

Arnold gaat naar zijn oom die filmer is om te vragen of die een oplossing weet. Arnold fluistert tegen zijn oom. Hij heeft zojuist in de krant een bericht gelezen over een ontsnapte Waffen SS-er die vanwege shellshock niet meer kan praten en identificeert zich met deze jongeman. De oom zegt alleen dat hij niet zomaar uitgezet kan worden en heeft verder alleen oog voor zijn maitresse. Samen kijken ze naar beelden van de provorellen. Voor hij weggaat neemt Arnold het pistool van zijn oom uit diens bureaulade mee.

Anna maakt zich zorgen over Arnold. Ze gaat zelfs naar de autoriteiten om te vragen of Arnold niet gewoon in zijn huis kan blijven, maar dat is helemaal tegen de zin van Arnold, die zich steeds meer bedreigd voelt. Anna hoort vervolgens van haar vader dat Arnold helemaal niets verkeerds gedaan heeft in de oorlog. Hij kent namelijk een leraar van Arnold die van zijn verleden op de hoogte is. Arnold zoekt vooral zichzelf, zegt de vader tegen Anna.

Anna probeert Arnold weer meer op aarde te krijgen. Ze kookt voor hem en gaat met hem vrijen, hetgeen heel teder in beeld wordt gebracht. Dat kan echter de gekte niet uit het hoofd van Arnold halen. Hij sluit de naakte Anna op in een kamer en wacht, met het pistool in de hand, de komst van de huisbaas af. Zoals te verwachten is, loopt het allemaal slecht af.

Het leven van Arnold wordt mooi wild in zwart wit gefilmd. De camera zit dicht op de personen zoals later ook gebeurde in de Dogma films. Beeld en geluid lopen niet altijd synchroon. Ik vroeg me af of dit door een technisch probleem kwam of dat dit zo bedoeld was. Dat laatste vindt ondersteuning in het feit dat de Waffen SS-er niet meer kon praten maar alleen fluisteren.

Hier een stukje uit de film waarin Anna in een café luistert naar het nummer Love me please love me terwijl ze door de kroegbaas een glaasje Exota ingeschonken krijgt.