Geen vrolijke, maar wel grappige schrijver die tegen
heilige muurtjes schopt
In het kader van de programmaserie Eerste hulp bij kunst, dat zich over zes disciplines in Haarlem
uitstrekt, spreekt toneelrecensent van de Groene Amsterdammer Loek Zonneveld
over het leven en de opvattingen van Thomas Bernhard (1931-1989), dit omdat zijn
toneelstuk De wereldverbeteraar eraan
staat te komen onder regie van Erik Whien. In dit verband is ook Rob
Klinkenberg, dramaturg van de voorstelling, aanwezig voor aanvullende
informatie.
Het is allereerst al verrassend dat Bernhard een halve
Nederlander is, althans zo noemt Zonneveld hem, omdat Bernhard in een ziekenhuis
in Heerlen te wereld kwam. Klinkenberg legt uit dat zijn moeder ongewenst
zwanger was toen ze als dienstmeisje in Nederland werkte. Later woonden ze ook
nog op een schip waardoor Bernhard altijd de indruk gaf dat hij een zeeman was. In
1937 verhuisde zijn familie naar Oostenrijk. Bernhard beschreef zijn
herinneringen in Een kind, uitgegeven
in de serie Privédomein.
Bernhard was vooral een bergbewoner en voelde hij zich het
meest thuis in Oberbayern in de buurt van Salzburg, hoewel hij het gymnasium,
dat hij na de oorlog aldaar bezocht, niet afmaakte. Hij ging door met een
studie muziek en leed onder een zwakke gezondheid waardoor hij vaak in
sanatoria verbleef. Een carrière als zanger zat er niet in, zodat Bernhard zich
op de literatuur wierp, al vormen zijn toneelteksten een soort partituren met
een taal die in cirkelredeneringen gaat en met controversiële inhoud zoals we ook
kennen van zijn landgenoten Peter Handke en Elfriede Jelinek. Klinkenberg
refereert aan een interview met Bernhard, die zijn ondervrager erop wijst dat
hij altijd met zijn voet de maat aangeeft terwijl hij spreekt.
Zonneveld noemt Bernhard meer een roman- dan een
toneelschrijver, omdat hij altijd lange monologen schrijft. Eerder schreef hij
vijf romans waaronder Frost, dat in
het Nederlands uitkwam als Vorst. Pas
in 1970 schreef hij zijn eerste toneelstuk Ein
fest für Boris. In 1973 zag Zonneveld voor het eerst een stuk van Bernhard
onder de regie van de piepjonge regisseur Gerardjan Rijnders, De domkop en de gek geheten. Daarna kwam
Baal met De wereldverbeteraar, Het
jachtgezelschap en het politieke Voor
het pensioen, alle gespeeld in een loods die het IJtunneltheater genoemd
werd.
Zonneveld toont een fragment van de voorstelling Minetti uit 1977, gespeeld door de oude
Bernhard Minetti, die zich heel goed kon verstaan met de schrijver en diens
teksten. Volgens Klinkenberg lijkt De
wereldverbeteraar wel wat op Minetti,
omdat daar ook iemand wacht, dit keer niet op een regisseur maar op een comité
dat hem een eredoctoraat zal uitreiken vanwege zijn traktaat tot verbetering
van de wereld. In de tussentijd raast de man als een gek over alles wat hem
tegenstaat, door Klinkenberg een omgekeerde meditatie genoemd, al is de tirade
tegelijkertijd ook humoristisch. De huidige voorstelling wordt minder
anekdotisch, abstracter, waarbij het meer gaat om het vergeestelijken van de
gedachte. Omdat de oude Minetti niet te overtreffen is, wordt zijn rol gespeeld
door de 35 jarige Sanne den Hartogh.
Klinkenberg zegt dat Bernhard vanwege zijn zwakke gezondheid
met de dood op zijn hielen leefde en dat dit ook resoneert in zijn werk. Anders
dan de hoofdpersoon van De
wereldverbeteraar durfde hij de dood wel in de ogen te kijken. Zijn taal is
eenvoudig en glashelder, waarbij de sardonische humor overheerst. Zonneveld
raadt aan Mijn prijzen te lezen
waarin Bernhard commentaar geeft op alle prijzen die hij kreeg. Hij fulmineerde
tegen het Oostenrijkse katholicisme dat mensen dom houdt. We zien grappige
beelden van een interview tijdens zijn vakantie in Madrid, waarin hij zegt dat
schrijvers niet te lang moeten nadenken over wat ze willen schrijven hun maar
alleen dat schrijven wat echt nodig is. Een advies die de huidige generatie
schrijvers en uitgevers zich mag aantrekken.
Tot slot laat Zonneveld een fragment zien uit zijn
zwanenzang Heldenplatz dat onder veel
protest in 1988 in Wenen in première ging en over het nog steeds latente
antisemitisme ging, iets wat nooit duidelijk genoeg kan worden verworpen, ook
in onze tijd nog.
Hier
de bijeenkomst van vorig jaar, die toen over Tsjechov ging.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten