Veelzijdig filosofe wijst op het belang van waarden als
empathie, medeleven en respect
In het kader van de serie Tijdgenoten op de Vlaamse zender Lichtpunt praat Anna Luyten met de
Amerikaanse politiek filosofe Martha Nussbaum (New York, 1947) over haar
laatste boek Politieke emoties: waarom
een rechtvaardige samenleving niet zonder liefde kan (2014) en over de boeken
die ze daarvoor schreef. Luyten stelt actuele kwesties aan de orde en schetst
een beeld van een sterke en veelzijdige vrouw, die, naast haar werk aan de
universiteit, een passie heeft voor theater en muziek.
Luyten begint met de muziek. Ze weet dat Nussbaum een
fervent hardloopster is. Tijdens haar rondjes door het park in Chicago roept ze
zelfs een Italiaanse opera op, die ze vantevoren in haar hoofd heeft opgenomen.
Dat bevalt haar beter dan met oortjes in te lopen, zegt
Nussbaum. Een citaat van Mozart uit Le nozze
de Figaro vormt zelfs het motto van haar laatste boek: ‘Deze dag van kwelling, waanzin en dwaasheid,
alleen liefde kan die beëindigen in geluk en plezier.’ Er is ook een
hoofdstuk in het boek aan de opera gewijd, zegt Nussbaum. Persoonlijke emoties
zijn belangrijk voor de bestendiging van de samenleving. Ze zorgen voor
verzoening. Vroeger waren emoties niet van belang in de filosofie maar sinds
haar generatie wordt daar aandacht aan besteed, ook door de nauwere
samenwerking met wetenschappen als psychologie en biologie. Mensen moeten inhoud
geven aan wetten om te voorkomen dat ze loze vormen worden die ertoe leiden dat
negatieve ideeën weer de kop opsteken.
In haar boek De
breekbaarheid van het goede: geluk en ethiek in de Griekse filosofie en
literatuur (2006) staat rechtvaardigheid centraal, net als het cultiveren
van kritisch en empathisch denken. Luyten wil weten of het een taak van de
ouders of van de samenleving is om rechtvaardigheid en empathisch denken te
bevorderen.
Volgens Nussbaum is het een taak van beide. Ze noemt racisme
als voorbeeld dat niet alleen in het gezin maar ook op scholen onder de
aandacht moet worden gebracht. Vijftig jaar na de Civil Rights Act is het nog
steeds nodig om waakzaam te blijven.
Luyten vraagt hoe het voor haar als kind was om een vader te
hebben die uit het Zuiden kwam.
Nussbaum zegt dat dit een harde leerschool was. Hij wees
haar terecht toen ze een zwart meisje bij hen thuis in New York een glas water
te drinken gaf, want dat kon wel eens besmettelijk zijn en dat voor een
advocaat. Hij kwam ook niet op haar bruiloft met haar joodse man maar later
klikte het wel tussen die twee.
Luyten brengt het boek De
nieuwe religieuze intolerantie: een uit de politiek van de angst (2013) ter
sprake en vraagt naar het belang van empathie daarbij.
Volgens Nusssbaum gaat het om het vermogen om vanuit een
ander te denken, dat verder gecultiveerd moet worden. Dat is niet genoeg, want daarmee kan men ook ander pijn doen. Daarnaast is dan ook
medeleven en respect nodig.
De vraag naar de overlevingsstrategie die kinderen van
alcoholistische ouders ontwikkelen, waarbij ze het hard nodig hebben om empathisch
te zijn, is in persoonlijke zin niet aan Nussbaum besteed.
Ze zegt dat het drankprobleem van haar moeder pas begon toen
haar empathie zich al ontwikkeld had en dat haar moeder juist daarop had
aangedrongen omdat ze als kind nogal op zichzelf gericht was. Door haar
empathie kon ze het drankprobleem van haar moeder beter begrijpen.
Tijdens een lezing voor de Internationale School voor
Wijsbegeerte vertelt ze over de kou in Chicago die mensen ertoe brengt hun
gezichten te bedekken. Het is een bruggetje naar de gezichtsbedekking van
moslima’s. Volgens Nussbaum zijn mensen bang voor alles wat onbekend is en moet
men zich daarom eerst laten informeren. Dan realiseert met zich dat de twee
landen met de grootste moslimpopulaties democratisch georganiseerd zijn en dat
er veel variaties zijn wat betreft de beleving van het geloof: van militante
salafisten tot liberale soefi’s. Terwijl de Verenigde Staten van oudsher een
land is van immigratie en dus wel raad weet met andersdenkenden, gaat men er in
Europa vanuit dat een land bijeen gehouden wordt door geloof, etniciteit en
taal en dat buitenstaanders zich daar aan moeten aanpassen. Europa zit nu in
een overgangsfase. Vanwege de vergrijzing moet men wel immigranten toelaten,
maar tegelijk vraagt dit een mentale stap. Nussbaum meent dat broederschap op
allerlei manieren kan worden vergroot en geeft voorbeelden daarvan uit een
stadspark in Chicago met een bank in de vorm van een omgekieperde helm, een
grote reflecterende boon en een fontein waarin beelden van inwoners
geprojecteerd zijn die naar het publiek spugen.
Een brede vorming vindt ze van groot belang. Zelf houdt ze
op de universiteit voeling met de jongere generatie en wil die ook beïnvloeden.
Vorming is van groot belang om kansen te hebben in het leven. Ze vindt het
daarom erg dat studeren in de Verenigde Staten alleen maar duurder wordt.
Daartegenover staat dat men daar een systeem heeft van vrije kunsten als
voorbereiding op het burgerschap. Ze weet zelfs dat men in Rotterdam en Utrecht
ook zoiets aanbiedt. Twee disciplines staan borg voor goed burgerschap en de
uitoefening van de maatschappelijke taak, al is het ook zo dat
verbeeldingskracht bij de laatste taak eveneens van belang is.
Samen met Amartya Sen ontwikkelde Nussbaum in de jaren
tachtig de Capability approach als
alternatief voor de rechtvaardigheidstheorie van Rawls en als een alternatief
meetinstrument om welzijn in een land te bepalen. Niet alleen de economie maar
ook toegang tot voeding, onderwijs, zorg vallen daaronder en daarnaast de mogelijkheid
tot lichamelijke integriteit, de mogelijkheid om de geest te ontwikkelen,
zelfstandigheid en het recht om te spelen en te lachen. Luyten vraagt verder
over Sen, die beïnvloed werd door de Indiase dichter en toneelschrijver Tagore.
Nussbaum had ook een goed contact met de moeder van Sen, die
zich zeer interesseerde voor dans, vanwege de vrije bewegingen die vreugde
genereren. Zelf ervaart ze dat met zingen in de liberale joodse gemeente waar
ze bij behoort.
Hier
Luciano Pavarotti met een bekende fragment uit de Figaro.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten