Angst als voorwaarde voor vrijheid
Hoogleraar psychiatrie, filosoof en theatermaker Damiaan
Denys is de laatste zomergast van het seizoen 2015, dat voor mij niet langer
had mogen duren. De inbreng van gastheer Wilfried de Jong was dermate onder de
maat, dat ik zijn kop nauwelijks meer kon zien. In het gesprek met Denys kwam
hij weer tot tenenkrommende vragen. Het begon er al mee dat hij zich, voordat
hij de eerste vraag stelde, op zijn achterhoofd krabde. Wat wilde hij
wegwerken? Zijn onzekerheid, zijn schaamte, zijn onvermogen om het gesprek aan
te gaan over de krochten van de menselijke ziel? Het was dat Denys heel
vriendelijk bleef en op de wijze van een docent zijn niet al te slimme leerling
toesprak, waardoor de uitzending niet voor de gebruikelijke drie uur strandde.
Denys had een aantal filmfragmenten uitgekozen en begon met The silence of the lambs (Jonathan
Demme, 1991) waarin een collega aan het woord komt over psychiatrie. Hij zit in
de gevangenis en voert een gesprek met een FBI agente die hij messcherp ontleedt.
Volgens Denys gaat het in de psychiatrie om een kernachtige diagnostiek in
relatie tot geestelijke gezondheid. Om te bepalen wat een gezond mens is,
hebben we de filosofie nodig. Als het gaat om waarden als gezondheid, gelukkig
of goedheid, kiest Denys voor gezondheid.
Hierna volgt een fragment uit Een schitterend ongeluk uit 1993 met neuroloog Oliver Sacks die op
deze dag overleed. Hij vertelt daarin over zijn angst voor de dood na een
motorongeluk rond de poolcirkel. De 48-jarige Denys zegt dat niet bang zijn de
beste manier is om te leven en dat Sacks met zijn beschrijving van
neurologische aandoeningen een grote bijdrage aan de wetenschap leverde. Hij
waardeert ook de dankbaarheid ten opzichte van het leven die Sacks aan het eind
van zijn bestaan uitsprak. Zelf werd hij op zijn 45ste
geconfronteerd met de eindigheid van het leven.
Een fragment over IDS, het Irrational Disbelief Syndrom,
brengt Denys op het feilen van de marktwerking in de psychiatrie, omdat lijden
geen grens kent en oneindig is. Behalve tegen marktwerking is hij ook tegen de
zelfregulering die ook huisartsen belemmert in het contact met de patiënt.
Denys bepleit het herstel van vertrouwen in de persoon op de werkvloer.
Psycho-analyticus Jaques Lacan zegt tijdens een lezing in
Leuven in 1972 dat de dood leven doet en wordt in de rede gevallen door een
verwarde student. Denys begreep pas later in zijn studie dat het Lacan niet om
het begrijpen ging maar om de ruimte tussen de woorden die niet uitgedrukt kan
worden. Het ontbrekende is bepalend in ons leven. Daarom is het belangrijk open
te staan voor de betekenissen die onder datgene liggen dat uitgedrukt wordt.
Denys verwijst naar de man die vorig jaar het NOS Journaal lam legde. We zijn
tegenwoordig te bang om nog een dialoog te voeren, maar komen meteen met een
overkill aan geweld op iemand af.
Grappig is een fragment uit de Vlaamse televisieserie Eigen kweek uit 2013 waarin een zoon van
een boer aan een allochtone vrouw uitlegt hoe ze een auto dient te besturen.
Dat lijkt heel erg op de manier waarop men vrijt. De scène eindigt dan ook met
zoenen. Voor Denys, die al achttien jaar in Barneveld woont, zegt de serie veel
over de onbeholpen maar oorspronkelijke West Vlaamse identiteit. Zijn school in
Kortrijk bevond zich op de plaats waar de Gulden Sporenslag begon en sterkte
hem in de illusie dat onoverwinnelijkheid in het leven belangrijk is. Amsterdam
stond symbool voor de internationale cultuur. Een scène uit Turks Fruit (Paul Verhoeven, 1973) waarin
de pas getrouwde Eric met Olga achterop een winkel binnen fietst, verbeeldde
dit. Holland stond voor lef. Denys vertelt over het gebrek aan hekken langs het
water maar wel de noodzaak om een zwemdiploma te halen. Inmiddels is men veel
angstiger geworden. De media zouden volgens hem betere voorlichting moeten
geven, waardoor men minder snel in de angst schiet.
Little Albert
(1920) gaat over een psychologisch experiment van John Watson naar
conditionering. Baby Albert wordt pas bang van een rat als hij daarbij een
metalen geluid hoort. Het toont aan dat angst aangeleerd is. De verhouding
tussen geest en hersenen is een belangrijk onderwerp in de neurowetenschappen. Een
patiënte uit het AMC met een dwangstoornis filmt zichzelf de hele dag om erger
te voorkomen. Denys behandelt de stoornis met medicatie of gedragstherapie. Dit
laatste kan met exposure of met response preventie. In het eerste geval stelt
men de patiënt bloot aan de angst, in het tweede geval verhindert men de
dwanghandeling. Jezelf te verliezen zonder jezelf te verliezen zoals de zwarte
muzikant Sonny Boy Williamson in 1964 laat zien, vormt een tegenhanger van de
dwangstoornis.
Brave bull (1963)
toont een stier die elektrodes in de hersenen ingebracht krijgt, waardoor zijn
agressie gereguleerd kan worden. Het was een voorloper van de Deep Brain
Stimulation (DBS) die door Denys wordt uitgevoerd bij personen met een zware
angststoornis. Het BBC programma Horizon
uit 2015 toont een portret van de Nederlandse Nanda die aldus wordt behandeld.
Volgens Denys moet ze nog wel een paar maanden gedragstherapie volgen om of te
komen van de vermijdingspatronen die ze in haar leven ontwikkeld heeft. Denys
komt terug op het onderscheid tussen geest en hersenen en stelt dat Nanda
iemand was die geheel door haar hersenen werd bestuurd en dat het met dit soort
behandeling gaat om het verbeteren van de gezondheid van de patiënt en niet om
diens geluk, maar dat zal wel met de vergoeding van de verzekeraars te maken
hebben, denk ik zelf.
In de sf film Blade
runner (Ridley Scott, 1982) komt het onderscheid tussen mens en robot ter
sprake. Denys is tegen enhancement, zoals verbeteringen van de mens in het
Engels genoemd worden. De mens is volgens hem volmaakt in zijn onvolmaaktheid,
al zou De Jong graag een DBS ondergaan om beter gitaar te leren spelen. Denys
vreest dat de druk van biotechnologische verbeteringen zal toenemen. De ethiek
hobbelt daar altijd achteraan.
Grappig is een fragment uit 1964 waarin Britse soldaten LSD
krijgen toegediend om hun gevechtskracht te verbeteren. In plaats van
oorlogszuchtiger te worden, krijgen ze de slappe lach en gaan ze doelloos terug
naar de basis. Voor Denys zegt dit veel over het belachelijke concept van
oorlog.
De Jong begint na vele domme vragen die ik achterwege
gelaten heb om de rode draad niet te verliezen, over diens hypochondrie. Denys
wijt dat vooral aan zijn vrouw die huisarts is, maar ontkent verder niet dat ze
daarin gelijk heeft. Hij vertelt wel over zijn angst voor ambtenaren en voor
het op schrift stellen van zijn gedachten omdat die dan zo definitief zijn.
John Cleese persifleert in 2008 in All about the brain het geven van een lezing over de hersenen.
Denys bevestigt dat men soms niet weet waarover men praat. Veel termen - zoals
hyperactiviteit - hebben geen werkelijke inhoud. In het theater kan hij
tenminste de waarheid over de huidige angstcultuur zeggen. Angst treedt volgens
Denys op als men zich buiten de gebaande kaders beweegt, maar zonder angst komt
men nooit tot vrijheid. De film Apocalypse
now (Francis Ford Coppola, 1973) laat zien dat de vrijheid ook te ver kan
voeren en dat men zichzelf dient te begrenzen. Manon des sources (Claude Berri, 1986) toont de tragiek dat men
juist overkomt wat men probeert te vermijden. In de documentaire A fearless
climber (2015) laat Honnold zien dat men zonder angst moet klimmen. Door veel
te oefenen kan men lachen om de dood.
Denys hoopte vooral iets duidelijk gemaakt te hebben over het
impliciete, dat hij van Lacan leerde. Hij eindigt met een fraaie toespraak van
Leonard Cohen in Spanje waarin die zijn dankbaarheid uitspreekt jegens een
flamenco gitarist die hem de eerste beginselen van het gitaarspelen bijbracht.
Het zegt volgens Denys iets over de zeggingskracht van verhalen voor de mens
die altijd op zoek is naar betekenis. Hij herkent de dankbaarheid van Cohen,
die eerder al geuit werd door Sacks. Door de gift van het leven zijn we het
leven iets verschuldigd. Door onze inbreng maken we deel uit van een groter
geheel. Dit maakt dat we onszelf ook beter kunnen relativeren.
Hier
de trailer over Wat is angst?
Geen opmerkingen:
Een reactie posten