Herman de Regt en Hans Dooremalen over Het snapgevoel, VPRO Boeken, 20 december 2015

Twee Droogstoppels in de slag tegen het gebruik van metaforen

Tegenover Wim Brands zitten twee wetenschapsfilosofen die samen een boek hebben geschreven over het snapgevoel, waarbij ik steeds het gevoel had dat ik met een practical joke te maken had. Nog vaker had ik het idee dat ik oude wijn in nieuwe zakken gepresenteerd kreeg. Dat ik er weinig van snapte bleek ook juist wel weer in mijn voordeel, hoorde ik.  

Brands leest de ondertitel Hoe de illusie van begrip ons denken gijzelt voor. Vervolgens vraagt de heren naar een definitie van het snapgevoel.

Volgens de bedenkers Herman de Regt en Hans Dooremalen gaat het om het aangename gevoel dat je snapt hoe iets in elkaar zit. Dit kan echter ook misleiden en een illusie creëren. Het is belangrijk hiervan doordrongen te zijn. Dooremalen zegt dat de aanname speculatief is, maar dat het snapgevoel net als vet en zoet eten een plezierig gevoel geeft. De Regt voegt er nog aan toe dat het gaat om snappen of denken te snappen. Hij vindt het interessant om te weten waar het gevoel vandaan komt en zoekt een verklaring in het evolutionaire verleden, toen we van tak naar tak gingen en verder onzeker waren.

Brands vraagt hoe vaak dat snapgevoel voorkomt.

Dooremalen heeft het steeds minder. Als men de hele dag zo’n gevoel heeft, zit men fout, zegt hij. Het gevoel houdt ook een waarschuwing in.

De Regt komt met een voorbeeld. Het idee dat Nederland vol zou zijn berust op een verkeerd beeld. Nederland is geen koektrommel. Het is een kwestie van framing, neerzetten van beelden om daarmee voordeel te behalen, zoals in de politiek veel gebeurt.

Brands komt terug op de opmerking van De Regt over het evolutionaire verleden, waarin het snapgevoel een belangrijke rol speelde. Hij begrijpt dat het gevoel belangrijk is in een wereld die duister is en dat het daarom nodig was om een snapgevoel te ontwikkelen.

De Regt zegt dat ons organisme ingericht is op overleven en daarom de toekomst probeert te voorspellen aan de hand van diens handelingen waarbij botsingen voor vooruitgang zorgen. Het was een voordeel als men goed was in het snapgevoel, want dat vergrootte het voortbestaan. Dooremalen vult dit aan met het voorbeeld van het kraken van een noot met een steen. Succes met het openen van de noot leidde tot herhaling.     

Brands zegt dat ze vaak de vergelijking met seks maken.

Volgens De Regt is dit gewaagd en wordt daarmee niet op de voortplanting gedoeld, maar op het goede gevoel, dat met seksualiteit verbonden is. Wat het snapgevoel betreft kan het misgaan in een maatschappij die zich in talige zin ontwikkelt en daarmee zijn we bij de metaforen aangekomen.

Brands zegt tegen Dooremalen dat hij de zon is.

Dooremalen wijst erop dat we, net als in het voorbeeld van Brands, concepten uit het ene domein gebruiken om een ander gebied te begrijpen, terwijl we tegelijkertijd weten dat het niet waar is. Dooremalen is niet de zon.

De Regt komt met een vergelijkbaar voorbeeld over radiogolven die gebruikt worden om het concept van radioverkeer duidelijk te maken. Einstein legde dat verkeer uit aan de hand van een kat die aan zijn staart getrokken wordt, waarna het beest begint te miauwen. Dit betekent volgens Dooremalen niet dat radiogolven niet zouden bestaan. Hun theorie gaat niet in tegen de wetenschap maar tegen het onoordeelkundig gebruik van metaforen.  

Brands heeft ook nog een mooi voorbeeld paraat over iemand die in de woestijn autopech heeft en met een nijptang zijn carburateur probeert te repareren.

Dat beeld klopt, maar niet als we het over atomen hebben. De heren gaan verder in op zelfzuchtige genen van Dawkins, hetgeen helemaal niet kan omdat genen geen eigen wil hebben, waarop Brands nog zegt dat Dawkins wel wist dat het om een metafoor ging. Zijn kwalificatie van de Tilburgers als twee Batavus Droogstoppels uit de Max Havelaar van Multatuli die vanuit een waarheidsstreven metaforen uit de wetenschap willen verwijderen, is zo gek nog niet, al zegt Dooremalen daar nog bij dat metaforen wel gebruikt mogen worden om hypothesen te genereren. De Regt pleit voor aandacht op school om leerlingen ervan te doordringen dat metaforen, die in de politiek vaak gebruikt worden vanuit het oogpunt van retorica, onwaar zijn en een gevaar voor in het leven van alledag. De Regt hoopt op de lange termijn vooroordelen daarmee uit de wereld te helpen. Als daarmee dan niet ook niet de hele literatuur gedood wordt, want metaforen zijn toch de krenten in de pap.