Diederik Stapel in Profiel, HUMAN, 30 september

Bregittha Nuyten portretteerde de sociaal-psycholoog Diederik Stapel, die in Amsterdam studeerde, in Groningen en Tilburg werkte en fraudeerde, hetgeen in oktober 2011 door een onderzoekscommissie onder leiding van Pim Levelt aan het licht werd gebracht. Groot was de woede over het aangedane leed, vooral van jongeren die hij onder zijn hoede had. Stapel wilde zelf niet voor de camera verschijnen, maar aan de hand van medewerkers en collega’s komt Nuyten een heel eind. Er is wel een interview met Stapel van Univers, het onafhankelijke magazine van Tilburg University, waarin Stapel zegt dat hij de druk om steeds beter te moeten zijn, het hoofd had moeten bieden.

Zijn oud-studente en onderwijsassistente Karlijn Massar vindt de fraude zonde, want Stapel kon het volgens haar op eigen kracht. Hij wilde het vak voor zijn studenten erg leuk maken, maar legde de lat heel hoog, zowel voor zichzelf als voor zijn studenten. Saskia Schwinghammer die bij in Groningen hem promoveerde was geschrokken. Ze zegt dat Stapel kickte op status, de beste wilde zijn, zichzelf een handje wilde helpen en daardoor ontspoorde.

Collega Ad Vingerhoets, hoogleraar Klinische Psychologie, werkte met hem samen. Stapel was geïnteresseerd in diens onderzoek over tranen en nam het inwinnen van gegevens van hem over. Vingerhoets was perplex toen hij de resultaten, opgedaan op middelbare scholen, onder ogen kreeg, vervolgens argwanend, maar dat werd door anderen te kop ingedrukt. Inmiddels waren er drie studenten bezig om Stapel te ontmaskeren. Nanne de Vries, hoogleraar Gezondheidsbevordering, zocht Stapel thuis op, net als Saskia Schwinghammer. Ze kregen niet duidelijk uitgelegd wat Stapel bezield had. Volgens Schwinghammer was hij depressief en had hij geen inzicht in zijn gedrag. Hij schaamde zich. Ze vond het goed om te zien dat hij het er moeilijk mee had.

Stapel deed het VWO met verve op het Rijnlands College in Oegstgeest. Zijn vader was directeur van Schiphol en later van MEC in Maastricht. Stapel wilde eerder acteur worden. In de documentaire worden stukjes getoond van Klokhuis-achtige scènes op televisie. Hij zegde zijn acteerdroom op, stapte over naar het zakenleven, solliciteerde in een net pak naar een vacature voor promovendus en werd binnengehaald door de RU Groningen. Hij was gedreven en gemotiveerd. Hij zorgde ervoor dat men daar een psychologisch lab kreeg. Hij hield volgens Schwinghammer van kunst en muziek en kon complexe zaken goed verwoorden. Hij had een talentenklasje waarvan sommigen konden doorstromen als AIO. Karlijn Massar ging verder met Bram Buunk. Stapel kwam te vaak in haar persoonlijke ruimte. Eerst vond ze dat vleiend maar later bedreigend. Hij ging vervolgens niet meer met haar om.

Nanne de Vries ziet een pathologisch trekje in het gedrag vna Stapel. Met de ene hand regeerde hij, met de andere werkte hij samen. Niet alles was echter verkeerd. Hij denkt dat de controle mechanismen faalden.

Robbert Dijkgraaf, die voorzitter was van de Academie van Wetenschappen, zegt dat in de sociale psychologie verbanden niet zo gemakkelijk hard te maken zijn.

Volgens Filosofe Ellen ter Gast brengt de fraude een zwakke kant van de huidige wetenschapsbeoefening aan de oppervlakte. Door de publicatiedruk wordt wel eens slordig omgesprongen door met de data. Er is geen teamwork. De onderzoeken van individuele wetenschappers zijn egodocumenten. Yvo Smulders, hoogleraar Interne Geneeskunde, zegt dat collegae vaak geen geloof hechten aan uitkomsten van onderzoek. Niet alleen de kwantiteit moet bepalend zijn. Stapel is het slachtoffer van een ongezonde cultuur.    

Inmiddels ligt hij ook op de korrel bij de Fiscale Opsporingsdienst.

Hier Univers, het tijdschrift van de universiteit Tilburg met een coverstory over Diederik Stapel.