Aanklacht tegen de vernegering van de wereld.
De Kameroense filosoof Achille Mbembe (1957) deed eerder van
zich spreken in de Tegenlicht uitzendingen Zwart
geld: de toekomst komt uit Afrika (2013) en Acces to Africa (2015). In The
giant is falling (2016) stelde hij de ontwikkeling van het ANC onder Jacob
Zuma aan de kaak. In alle drie programma’s komt hij naar voren als een
inspirerende denker over een betere toekomst voor Afrika. In zijn boek Kritiek van de zwarte rede analyseert hij
de moderne maatschappelijke verhoudingen. De vernegering van de wereld grijpt
volgens hem steeds meer om zich heen.
Mbembe wijt de problemen aan het kapitalisme dat zich steeds
dieper in de samenleving in graaft. Dat begon al in de tijd van het
kolonialisme. De zwarten uit Afrika waren een goed handelswaar om geld mee te
verdienen, niet alleen door de slavenhandel maar ook in de plantages waar ze te
werk werden gesteld. Mbembe beschrijft deze ontwikkeling op meeslepende, gedetailleerde,
maar tegelijk ook abstracte wijze, waarbij hij vooral vanuit de Franse positie
op het verleden terugkijkt en daarbij meteen De Tocqueville meeneemt die een belangrijke
bijdrage leverde aan de democratische ontwikkeling van de Verenigde Staten. De
slavenopstand en de daarop volgende onafhankelijkheid van Haïti, die een
tiental jaar betekende een wending in de geschiedenis van de emancipatie van de
mens.
Veel plaats wordt ingeruimd voor het uit de doeken doen van
het begrip van de neger –vaak geschreven met een hoofdletter - die net als de
blanke een constructie is. Dat heeft te maken met onze omgang met de
werkelijkheid. ‘De ontmoeting met de
realiteit is nooit anders dan fragmentarisch, verhakkeld, kortstondig, vol
tegenstrijdigheden, altijd voorlopig, telkens weer bij te sturen.’ De
beeldvorming rond de neger is heel divers, waarbij soms trots op de voorgrond
staat, maar vooral de negatieve kwalificaties overheersen. Daardoor wordt de
zwarte opgezadeld met minderwaardigheidsgevoelens. heeft hij de kleur van de
duisternis en is hij op de eerste plaats een geslachtsdeel. Mbembe gaat diep in
op psychoanalytische denkbeelden van Lacan om het moeilijk te doorgronden wezen
van de neger te begrijpen. Termen als weerspiegeling en verdubbeling, die hij daarbij
gebruikt, zijn complex maar de breuk met het eigen ik en de onteigening en
vernedering, die daar het gevolg van zijn, zijn niet moeilijk te begrijpen. Het
fetisjen zorgen voor een greep op het bestaan. Afrika vinden is volgens Mbembe het
identiteitsverlies ervaren dat bezetenheid mogelijk maakt. De christelijke
gebruiken vonden daarin ook een toepassing.
Een grote plaats in zijn theorievorming is ingeruimd voor
Frantz Fanon (1925 – 1961) die op de Franse Cariben geboren werd. Hij koos voor
het vak van psychiater en stelde zich teweer tegen de koloniale oorlog in
Algerije, waarbij hij geweld tegen de overheerser goedkeurde. Volgens Mbembe moeten
we dit standpunt in zijn tijd begrijpen. Ook schrijver Frank Westerman was in
zijn jeugd niet tegen het gebruik van geweld door guerilla bewegingen in Midden
Amerika. Hij haalde er zelfs geld voor op, vertelde hij tegen Jeroen van Kan. Het
latere geweldloze protest van Nelson Mandela tegen de apartheid verzette net zoveel
bergen, al blijft het institutionele racisme volgens Mbembe een demon. Een uitbraak daarvan zagen we onlangs nog in Charlottesville, Virginia.
Sterk is de toekomstvisie van Mbembe. Hij pleit voor één
wereld, ons ecologisch kwetsbaar geheel dat we met ons allen moeten beschermen.
Hij is sterk tegen de veiligheidsstaat die muren opricht en grenzen bepaalt. ‘We kunnen dus zoveel grenzen bouwen als we
willen, muren en omheiningen optrekken, indelingen, classificaties en
hiërarchieën aanbrengen, uit het mensdom de mannen en vrouwen proberen te
verwijderen die we hebben vernederd, op wie we neerkijken, die niet op ons
lijken of met wie we naar ons oordeel nooit tot een goede verstandhouding
zullen komen: er is toch maar één wereld en we hebben er allemaal recht op.’
Hij spreekt zich ook uit tegen koloniale standbeelden want die
rijten de wonden open. Ook is hij voor ontverwanting omdat we allemaal elkaars
verwanten zijn. Een geestverruimende visie.
Hier
mijn bespreking van Zwart geld: de
toekomst komt uit Afrika, hier die van Acces to Africa, hier
die van The giant is falling, hier
mijn verslag van het gesprek dat Jeroen van Kan met Frank Westerman had.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten