Recensie: Gestameld liedboek (2011), Erwin Mortier

Goddelijk boek over duivelse ziekte

Er is dat morbide grapje over een vrouw die bij de dokter komt. Hij heeft slecht en goed nieuws voor haar. De vrouw heeft kanker, maar ook Alzheimer waardoor ze de eerste ziekte zal vergeten. De moeder van Erwin Mortier overkomt min of meer hetzelfde. Ze kreeg eerder kanker en was bang dat die terugkwam maar opgelucht dat het Alzheimer was. Het is echter de vraag welke ziekte erger is.

In Gestameld liedboek me als ondertitel Moedergetijden toont Erwin Mortier haar aftakeling op een manier die zeer herkenbaar is voor personen die zo’n werdegang in hun nabije omgeving meegemaakt hebben. De leegte op de bovenverdieping als de moeder niet meer naar boven kan slapen, de geleidelijke maar gestage achteruitgang van haar toestand, het vastklampen aan pyrrusoverwinningen, die de machteloosheid, die dit teweegbrengt bij de familieleden, niet kunnen voorkomen, de kilte van de dehumanisering en ga zo maar door.

Deze zaken zijn eerder beschreven, onder andere door Bernlef en Voskuil, maar Mortier voegt daar zijn eigen subjectieve impressie aan toe. Het aftakelingsproces van zijn moeder in Gestameld liedboek begint met het vergeten van het woord boek. Ze beeldt het uit met haar handen. 

Daarna volgen dwanghandelingen, zoekende ogen, motorische onrust en paniek.

Mortier vertelt in korte fragmenten ook veel anekdotes, zoals over de vader die de huishouding in de eerste jaren van de ziekte op zich neemt:

‘Hij bakt roerei voor haar, met een groot hart zet hij de pan op tafel. Misnoegd blikt ze hem aan en schudt sakkerend het hoofd.

Je weet toch dat ik geen roerei blief, zegt ze. Ik eet alleen spiegelei.

Spiegeleieren deden haar kokhalzen vroeger. Ze lustte alleen omelet.

Hij zet de pan opzij, bakt twee spiegeleieren en eet zelf de omelet op.

Ze verandert zegt hij.’   

Af en toe krijgt hij zelfs de schuld van haar gebrek aan taal. Hij zou toch moeten weten wat zij bedoelt. Zijn zorg gaat evenwel tot het gaatje en wordt daarna overgenomen, eerst door de thuiszorg en vervolgens door de dagopvang in een tehuis en tenslotte intern. Haar man brengt haar nog wel naar de dagopvang. Haar weg laten brengen door een busje, dat kan hij niet verkopen voor zichzelf.

Het hele scala aan gevoelens, bestaande uit schuldgevoelens, spijt, schaamte en angst komt, naast de liefde die ook altijd aanwezig is voorbij. De zoon is ook bang. ‘Kan ik niet meteen op een woord komen, dan denk ik: het is begonnen.’

De zoon geeft Alzheimer, de meest lafhartige, achterbakse ziekte die hij kent, een gestalte. ‘Ik kan haar horen gibberen, de ziekte, achter de kast, onder de tafel, gemelijk.’

Hij verzet zich tegen medicalisering. Ouderdom is geen ziekte. Leve de specialist die zich niet verschuilt achter jargon.

Het drama wordt geschetst in mooie krachtige zinnen zoals: ‘De dood die hier aan tafel zit, zijn naam is mijn ma.’

Of: Wij zijn het, die voortdurend afscheid nemen, van iemand die er nog is en ook weer niet.’

Gelukkig is er nog taal om de treurigheid neer te kunnen slaan:

‘Wat een weelde is het, als een gedresseerde aap van liaan naar liaan door regenwouden van taal te kunnen zwieren.’

Het is laven aan taal, dit goddelijk boek over een duivelse ziekte.