Gedegen onderzoek naar barre leefomstandigheden van
dwangarbeiders
De Russische arts schrijver Anton Tsjechov heeft vooral naam
gemaakt met zijn toneelstukken en zijn verhalen. Minder bekend is dat hij voor
zijn literaire bloeitijd een reis naar Sachalin maakte, het eiland helemaal aan
de Oostkust dichtbij Japan, waar men in de tweede helft van de negentiende eeuw
Russische gevangenen naar toe stuurde om dwangarbeid te verrichten. Dat werd
verricht onder dermate onmenselijke omstandigheden, dat Tsjechov verregaande
humanisering bepleit.
De tocht van Tsjechov in het voorjaar van 1890 vanuit Moskou
naar Sachalin is al een ramp op zich. De schrijver reist door het koude Siberië
in een koets die, vanwege de slechte wegen, om de haverklap schade oploopt
waardoor de reis sterk vertraagd wordt. Frank Westerman zegt in een reactie aan
het eind van het boek, dat Tsjechov, als hij een paar jaar had gewacht, gewoon
de Transsiberië Express naar Vladivistok had kunnen nemen. Dat had hem heel wat
ergernis gespaard. Anderzijds levert de misère de lezer een verrassend inkijkje
op in het Russische leven aan het eind van de negentiende eeuw. Terwijl de
intelligentsia die naar de onherbergzame vlakte verbannen is en daar een teruggetrokken
leven leidt, zijn de Siberische postiljons echte martelaars:
‘Hun kruis is zwaar.
Het zijn helden die het vaderland hardnekkig weigert te erkennen. Zij werken
hard, leveren strijd met de natuur als geen ander, hun lijden is bij tijden
ondraaglijk, maar toch worden ze veel vaker ontslagen, overgeplaatst en bestraft
dan beloond.’
Fraai is een anekdote aan het begin waarbij de koets van Tsjechov
van de weg wordt gedrukt door een aanstormende postkoets, die gevolgd door vier
anderen, bemand met slapende koetsiers. De tweede koets veroorzaakt een botsing
die een breuk in de disselboom veroorzaakt. Deze moet eerst gerepareerd worden,
zodat Tsjechov kennis maakt met de lethargie van de mensen en de wandluizen die
overal in hun lokaliteiten huizen.
Naarmate Tsjechov verder gaat, worden de omstandigheden
moeilijker, maar uiteindelijk komt hij tenslotte toch in de havenstad waar hij
de boot naar het eiland neemt. Over de scheepsreis horen we verder niets. Eenmaal
aangekomen op Sachalin moet Tsjechov wachten op een vergunning om rond te
kijken. Enige tijd logeert hij bij een collega-arts. Toestemming om met
politieke gevangenen zelf te praten krijgt hij niet.
Tsjechov begint met zijn inspectietocht langs verschillende
dorpen aan de bevoorrechte noord- en de arme zuidkant van het eiland. De
beschrijving van de leefomstandigheden van gevangenen, boeren, bewakers en kolonisten
in de vaak kleine conglomeraties is nogal feitelijk en veel minder spannend dan
de voorafgaande reis, maar duidelijk wordt wel dat het verrichten van
dwangarbeid zeer zwaar was. In de gemeenschappelijke cellen was zindelijkheid
niet van nut, waardoor het een vieze bende was de leefomgeving is.
‘De gemeenschappelijke
cel geeft de misdadiger geen mogelijkheid zich af te zonderen, waar hij
behoefte aan heeft, al is het maar voor gebed, voor overdenking en om zich in
zichzelf te verdiepen (…). Het verwoede kaartspelen met goedvinden van
omgekochte bewakers, de scheldpartijen, het gelach, het geklets, het slaan met
deuren en het gerinkel van, als hij een paar jaar had gewacht de boeien, dat de hele nacht doorgaat,
stoort de uitgeputte arbeider in zijn slaap, hij wordt er prikkelbaar van en
dit heeft natuurlijk een nadelige invloed op zijn spijsvertering en zijn
psychische gesteldheid.’
In het tweede deel van het boek, dat vanaf hoofdstuk XV
begint, wordt dit goed gemaakt door een thematische bespreking van onderwerpen
die van belang zijn, zoals de veelal agrarische bezigheden van de ballingen,
hun voeding, waaronder vies brood en soep gemaakt van rotte vis, de positie van
de vrije vrouw, die, zoals Nadjezdja Mandelstam in haar Memoires (1971) beschreef, hun man tijdens diens ballingschap
vergezelde, de immorele instelling van de bewakers, de vluchtpogingen van het
eiland dat in de winter omgeven was door ijs en in de zomer via een korte
oversteek naar het vasteland en tenslotte de doodsoorzaken, zoals door het
innemen van monnikskap en de voorkomende ziekten, een onderwerp dat Tsjechov die zelf ook
spreekuur hield, natuurlijk zeer aan het hart lag.
In de film Anton
Tchekhov 1890 van René Féret zien we dat zijn broer hem op het idee brengt
om poolshoogte te nemen. Omdat de laatste voortijdig overlijdt gaat Anton in
zijn eentje. Aan de andere kant zegt Anita Roeland in het Nawoord van haar vertaling uit 2004 dat Anton een dictaat van zijn
broer Michael over strafrecht had gelezen dat hem erg aangreep. Ongetwijfeld
heeft de reis een grote invloed gehad op Tsjechov, want in zijn werk is altijd
een grote empathie te vinden met mensen die gebukt gaan onder moeilijke
omstandigheden.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten