Made in Europe, reisserie met Dimitri Verhulst, februari – april 2017

Chaotische beelden gaan ten koste van de inhoud

Made in Europe is een breed opgezette reisserie, geregisseerd door Erik Lieshout en Maarten Slagboom, waarin de Europese cultuur in het licht gezet wordt aan de hand van gelijknamige boek uit 2014 van de onlangs overleden Pieter Steinz, die daarin honderden Europese culturele iconen beschrijft en laat zien hoe ons continent door kunst verbonden wordt. De identiteitscrisis waarmee Europa worstelt kan misschien door de kunst opgelost worden. Dimitri Verhulst praat de vaak rommelig gemonteerde fragmenten aan elkaar, blijkt ook nog aardig piano te kunnen spelen, maar kan toch maar beter achter zijn typemachine blijven zitten.

1: rebellie

In de eerste aflevering wordt geprobeerd de fenomenen punk, Pippi Langkous, Socrates en Brel met elkaar te verbinden. De montage moet het doen voorkomen of deze verschijnselen met elkaar te maken hebben, maar het verband is ver te zoeken en blijkt alleen op een oppervlakkige manier waar te zijn. De door Plato opgeschreven Apologie van Socrates, gespeeld door een Griekse acteur in Athene, brengt ons niet veel verder dan een man die in politieke zin een luis in de pels probeerde te zijn en dat is heel wat anders dan de meer emotionele rebellie van de eerder volgzame Jacques Brel, die in 1978 overleed. De Ierse zanger Gavin Friday van The Virgin Prunes heeft, gegrepen door Brel, zijn carrière omgebogen in de richting van het chanson, maar wat daarvan nou de rebellie uitmaakt kon hij niet goed uitleggen. 

Dichter in de buurt komt Pussy Riot. Nadja was een van de drie meiden die in de Russisch orthodoxe kerk in Moskou de macht van kerk en staat aan de kaak stelde en dat moest bezuren met anderhalf jaar gevangenisstraf. Ze is nog steeds niet genezen van de filosofie van de actie, hetgeen Verhulst verbindt met Bakoenin, die volgens Verhulst alles om zich heen in de grond wilde stampen om te zien wat er overeind bleef.

Een jonge Zweedse wetenschapster probeert een beetje meer Pippi te zijn dan Annika in het mannenbolwerk dat haar omringt maar of daarmee de revolutie uitbreekt is de vraag.

2: religie

De aflevering begint met de prachtige regel van John Lennon God is a concept by which we measure our pain. Na imposante beelden van de kathedraal van Chartres, zegt Verhulst meteen dat het concept religie in verval is geraakt, zoals ook blijkt uit de blasfemie die Charlie Hebdo predikte. Verhulst spreekt Jeanette Bougrab, de vriendin van Charb, die het idee van Voltaire aanhangt en zegt dat kritiek op de godsdienst gerechtvaardigd is zolang men niet oproept tot moord. Ze vindt de zelfcensuur na de aanslag op Charlie Hebdo vreselijk. In haar huis heeft ze voorwerpen van verschillende religies die ze graag met elkaar wil verbinden. Het is vreemd dat ze op het eind zegt dat ze zich niet alleen voelt.

De Russische schilder Malevitsj uitte zijn verbondenheid met God door middel van een Zwart vierkant uit 1915. Nog steeds zijn vele Russen overdonderd door het werk dat lijnrecht tegenover alle goud in de Russsich orthodoxe kerken staat. Verhulst zegt vanuit een taxi dat Malevitsj daarmee aan de basis van de abstracte kunst stond. Zelf houdt hij meer van Kandinsky.

De Turkse schrijver Orhan Pamuk breekt een lans voor de roman, die in de achttiende eeuw opkwam als persoonlijke kunstuiting, als een uiting van hedendaagse, bevrijdende spiritualiteit.

Nietzsche verklaarde God in Genua dood. Verhulst doet hem op de markt na maar kan weinig weerwoord geven omdat hij wellicht niet meer dan dat ene zinnetje Italiaans kan. Hij vindt het vreemd dat kunst en religie niet meer dwarsverbanden zijn aangegaan. Zelf brak hij op zijn twaalfde met God. Hij was eerder zeer gelovig en vreesde dat hij de volgende dag niet zou ontwaken maar dat viel mee. Hij gelooft nu vooral in het leven voor de dood.  

3: vrije vrouwen

De hoop dat de serie meer grond onder de voeten zou krijgen werd in de aflevering over vrije vrouwen verder de grond in geboord. De kunst die zou laten zien wie wij Europeanen zijn, komt te weinig aan bod en wordt opgesoupeerd door oppervlakkige portretten van personen die zijdelings met het onderwerp te maken hebben. In deze aflevering worden ze vertegenwoordigd door een neef van Virginia Woolf en een kleindochter van Hendrik Ibsen. Iets dichterbij staat hoofdrolspeelster Sofia Helin uit de serie The bridge die tegen Verhulst zegt dat zijzelf en de mensen in Scandinavië haar personage helemaal niet als een sterke vrouw zien maar eerder als een kwetsbaar persoon en dat de mannen nog altijd een bedreigende factor in de maatschappij vormen. Naast haar staat actrice Juni Dahr die de rol van Nora in Het poppenhuis van Henrik Ibsen speelt. Ze zegt dat de strijd van de vrouw voor eigen rechten nog steeds niet gestreden is.

Beelden uit The hours waarin Virginia Woolf met stenen in haar jas de rivier in loopt en een excursie naar deze plek met een neef en zijn vrouw zeggen minder over de bezieling en het werk van Woolf. Ook de achteloze uitspraken van vrouwen over de minirok tonen eerder een continent in verval dan een werelddeel waar energie van uitgaat. Het ergst is nog wel dat Verhulst zijn bezoek aan Denemarken aangrijpt om nog eens te treuren over een liefje dat hij daar achterliet. Europa op zijn smalst.

4: verbeelding

In de vierde aflevering verbindt Verhulst ongelijksoortige grootheden als Jules Verne, Hans Christian Andersen, David Bowie en markies De Sade aan elkaar. Het mengsel lijkt minder onsmakelijk dan in vorige afleveringen, wellicht omdat de methode went.

We horen, natuurlijk voorgelezen door een nazaat van sprookjesschrijver Andersen, een fragment uit Het lelijke eendje, dat volgens Verhulst veel zegt over de persoon van de schrijver zelf die zich niet bij de maatschappij voelde horen en verliefd was op een man. Een huidige LGBT-er zegt dat het belangrijk is om zelf een keuze te kunnen maken over de manier waarop het leven wil leiden.   

Drie huidige afstammelingen van markies De Sade geven commentaar op diens vrijzinnige werk, waarin het sadisme een belangrijke rol speelt. Ze menen dat de mens slechter is dan hij denkt. Volgens Verhulst leent de seksualiteit zich heel goed als onderwerp van de verbeelding. Originele stukken werden door de vader van de broers op zolder ontdekt. Er is ook een brief bij waarin De Sade zijn vrouw vraagt hem weer in huis toe te laten, hetgeen zij weigert.

Een tochtje met een luchtballon vormt een brug naar Jules Verne die volgens een achterkleinzoon geen schrijver van sciencefiction was, maar de jeugd wilde informeren over de toekomst. De achterkleinzoon haalde een ontbrekend werk van Verne over Parijs in de twintigste eeuw uit de kluis, waaruit blijkt dat Verne een goed oog had voor maatschappelijke ontwikkelingen.

David Bowie trad in 1987 op in Berlijn en leverde daarmee een bijdrage aan de val van de Muur in 1989. Verhulst loopt met kunstenaar Jan Vormann over een voormalig Berlijn treinstation. Vormann verfraait de openbare ruimte met legosteentjes, een project dat gevolgd wordt door mensen over de hele wereld.

Verhulst sluit af met een eerbetoon aan de verbeelding die veel macht kan hebben, zoals uit de vier voorbeelden bleek. Hij pleit voor het genoegen om naïef te zijn.

5: de duistere kant

De duistere kant van Europa wordt vooral gezocht in de figuur van graaf Dracula die in een kasteel in de bergen van het landsdeel Transsylvanië in Roemenië woonde. Verhulst bezoekt het plaatsje Sighisoara waar zijn erfenis wordt herdacht en loopt met een achter-achterkleinzoon van schrijver Bram Stoker de vele trappen op naar het kasteel hoog in de bergen. Stoker zelf is er nooit geweest en verknoopte mythe en werkelijkheid met elkaar. Verhulst denkt dat de bloeddorst een surrogaat is voor seks.

Uit Belgrado komt Marina Abramovic, de eerste performance artieste van Europa. Verhulst werd begeesterd door een overzichtstentoonstelling van haar werk, waarp men beelden toonde van plattelandsvrouwen die hun jurken hoog heffen om te verhinderen dat hun mannen ten oorlog trekken. Ook laat hij een fragment zien uit The artist is present waarin Abramovic in MoMA oogcontact maakt met haar voormalige geliefde Klaus, zie hier mijn bespreking van de documentaire. 

De Duitse Heavy Metal zanger Bliya Bargeld van de band Einstürzende Neubauten stelt, naar een uitspraak van Bob Dylan, dat er buiten het paradijs geen duidelijke waarheid bestaat en zingt daarover op een rauwe manier. Zwart staat volgens hem voor leegte. Hij denkt niet in nationale concepten, maar ziet zich eerder als een Europeaan.

Boeiender dan de eerste drie onderwerpen is de aandacht voor Metropolis van Fritz Lang uit 1927. Verhulst loopt rond in de enorme studio in Berlijn waar de film is opgenomen en waar men later nazipropagandafilms maakte. Lang ging niet in op het verzoek van Goebbels om daaraan mee te werken. Zijn vrouw deed dat wel terwijl hij naar de Verenigde Staten vluchtte.

6: verlangen

De weemoed wordt het mooist vertolkt in de fado en wel door een Portugese volksvrouw in Lissabon die uit het raam hangend een prachtig voorbeeld daarvan geeft in een lied over de moederliefde. Daarnaast praat Verhulst met zangeres Cristina Branco, die een plaat opzet met een oud fadonummer dat haar ontroert. Ze spreekt over de saudade, die meer is dan verdriet alleen, maar ook een kracht in zich heeft om verder te gaan. Tegenwoordig is de fado minder in trek vanwege de associatie van de militaire dictatuur onder Salazar, hoewel het genre, dat ook wel de Portugese blues wordt genoemd, toch alleen over emoties gaat. Verhulst zelf heeft moeite om zichzelf te laten gaan en neemt zijn toevlucht tot een bord uien en treurige jeugdherinneringen om  verdriet op te wekken.

De Citroen DS als een object van verlangen steekt mager af bij de fado. Hoe oppervlakkig is de vergelijking van een auto met een vrouwelijk lichaam vergeleken met het verdriet van een Portugese die vijf kinderen verloren heeft. Verhulst bezoekt een camping op de Veluwe waar liefhebbers van de DS samenkomen. Hij spreekt met een Fransman die niet zo goed uit zijn woorden kan komen, maar wel hard moet lachen over de seks die hij vroeger in de goed verende DS had.

Een uitstapje naar Weimar waar Wolfgang von Goethe, auteur van de brievenroman Die Leiden des jongen Werthers (1774), woonde, zou weer diepte kunnen geven, maar helaas blijft het bij het liefdesverlangen van de grote Duitse schrijver. Onder het mom de bloemetjes in de tuin te bewonderen, rent Verhulst in de rol van Goethe naar zijn liefje. Nog net horen we dat Goethe begeesterd werd door een dichter uit Perzië en daaruit zijn fascinatie voor de islam ontleende. Eenmaal in Duitsland kan natuurlijk een reisje langs de Rijn in de buurt van de door Heinrich Heine bezongen mythische rotspunt Lorelei niet ontbreken. De Syrische vluchtelingen in Koblenz en de Baedeker reisgidsen kunnen zijdelings ook nog wel in het onderwerp opgenomen worden, maar mager blijft de uitwerking wel.

7: individualisme

Startpunt van het onderwerp is Michel de Montaigne die in de Renaissance als herontdekker van het ik geldt omdat hij in zijn essays zijn ziel blootlegt. Verhulst loopt met een Montaigne kenner rond op het terrein van het kasteel in de buurt van Bordeaux en drinkt de wijn die daar verbouwd wordt. Zelfkennis brengt wijsheid, dacht Montaigne die zich na een politieke loopbaan opsloot in een zolderkamer. Hij liet de godsdienstoorlogen die om hem heen woedden, aan zich voorbijgaan en poogde meer over de mens te weten te komen door over zichzelf te schrijven. Helaas voerde hij dat zo ver door dat hij daar gek van werd.

De verbinding tussen individualisme en de Via Appia ontging mij, maar misschien wilde Verhulst net als de Italiaanse filmmaker Nanni Moretti vrij als een vogel op een Vespa door Rome rijden. Het uitstapje naar de Zweedse meubelgigant vond ik nogal overdreven. De items werden verenigd door de uitspraak van Verhulst dat waar een wil is een weg wordt gelegd.

Dan was de aandacht voor het Duitse band Kraftwerk en die voor de roman Ulysses (1904) van James Joyce heel wat gepaster. Joyce schreef het boek als een stream of consciousness over de Ier Leopold Bloom die wanhoopt over de ontrouw van zijn vrouw Marion. Veel mensen vinden het boek vanwege de vele verwijzingen naar de klassieken moeilijk te lezen en luisteren liever naar een vertolking ervan zoals elk jaar op Bloomsday plaatsvindt, maar Verhulst moest negenhonderd bladzijden lachen. Hij raadt de drukbezette kijker aan om met het laatste hoofdstuk te beginnen. Een plot zit er toch niet in. Vandaar gaat men ongetwijfeld terug naar het begin. Kevin Friday noemt Joyce vanwege de muzikaliteit in zijn teksten een mislukte zanger. Hij vertelt ook nog dat Nora Barnacle, de vrouw van Joyce uit noorderlijker regionen kwam en zelfs het Engels niet beheerste.

8: idealen

Wat de uitsmijter van de serie had moeten worden met een gesprek tussen de schrijvers György Konrad en Arnon Grunberg, actrice Juliette Binoche en violiste Patricia Kopatchinskaja over de tegengestelde humanistische en nihilistische visies van Settembrini en Naphta in De toverberg van Thomas Mann, verzandde in een spelletje sneeuwballen gooien tussen Verhulst en Binoche (zie foto). Men kan ook niet tegelijkertijd eten als met elkaar praten, al moest dit wellicht mooie plaatjes opleveren in het kuurhotel waarin drie van de gasten de dagen met elkaar doorbrachten. Het feit dat Konrad vanwege gezondheidsproblemen niet kon komen en dat Binoche verlaat was, zei wellicht al genoeg over het thema van de uitzending: idealen zijn mooi maar komen zelden uit.

Het meest zinnig te midden van veel obligate opmerkingen en camerashots was nog het gesprek van Verhulst met Konrad die in zijn woonplaats Budapest vertelde over de oorlog waarin zijn ouders weggevoerd werden en een jaar wegbleven en de opstand in 1956 waarbij hij een geweerloop op zijn voorhoofd gedrukt kreeg, maar het overleefde door de tegenstander in de ogen te kijken. Hij is zorgelijk over de huidige ontwikkelingen, vergelijkt onze tijd met die van voor de Tweede Wereldoorlog toen Thomas Mann moest kiezen hoe hij zijn schrijverschap het beste kon voortzetten, heeft veel geleerd van Settembrini die wist waar de stellingname van Naphta toe zou leiden en denkt dat kunst Europa vooruit kan helpen, kracht kan geven en het gevoel dat we iets goeds doen. Dat laatste, daar ging het toch om.  

Hier heel veel meer informatie op de site van Made in Europe, hier de site van Maarten Slagboom.