Het verdriet van Europa, vierdelige televisieserie, Canvas, maart 2013

Wat doet Rudy Vranckx met de tranen van Europa?

Rudy Vranckx kende ik als oorlogsverslaggever. Het was dan ook een bijzondere gewaarwording hem door Europa te zien kuieren. Niet dat het hier geen oorlog is, al wordt die met minder zichtbare middelen gevoerd. Vranckx spreekt met mensen uit Europese landen die hard door de economische crisis getroffen zijn: IJsland, Ierland, Griekenland, Italië en Spanje. Op een kaartje geeft een stippellijn aan hoe de reis verloopt. Paul Rosenmöller ging hem voor. Het verdriet is groot. Het is zuchten en kreunen. Maar om daar nou steeds op te focussen. Gebeurt dat uit onvermogen om de problemen werkelijk aan te pakken? Weet Vranckx iets toe te voegen aan alle tranen? Het aardige is wel dat hij reacties van kijkers vraagt.

Aflevering 1 Zeepbellen blazen

De titel is in ieder geval goed gekozen. Zoals in IJsland als Ierland had men te maken met een zeepbel: IJsland op bankgebied, Ierland in de bouwsector. Na een periode van deregulering en winsten die tot de hemel reikten, stortte de economie in en wat resteert is zitten op de blaren. In IJsland gaat het herstel sneller omdat men geen lid is van de Europese Unie. Ierland is gebonden aan de regels die de trojka (EU, IMF, ECB) voorschrijft.

Een voormalig bankier in IJsland die weer terug is in de visindustrie weet nog goed hoe op 6 oktober 2008 de zeepbel knapte. Met het vele geld dat door de banken werd opgehaald, werden wereldwijd bedrijven opgekocht. De inwoners deden mee aan het spel. Geld lenen was geen probleem. Een Porsche dealer vertelt dat er meer terreinwagens op IJsland rondreden dan in Dubai. Na de klap was er veel werkloosheid, maar de staat maakte een nieuwe start en vervolgt de boosdoeners. Inmiddels richt men zich weer op de natuurlijke warmwaterbronnen. De grondwet is aangepast om privatisering daarvan onmogelijk te maken.

Ierland trok veel buitenlandse investeerders aan door lage belastingen en Europese subsidies. De bouwsector botte uit door deregulering, tot de voorspoed in 2008 opdroogde met spookwijken tot gevolg. De bankiers ontsnapten de dans. De werkloosheid is hoog, inkomens zijn zwaar gedaald. Eigenaren van woningen hangt een strop om de nek. Een voormalig turfsteker die uitgezet dreigt te worden wordt gesteund door zijn buurtgenoten, een vader zag zijn zoons vertrekken naar andere plaatsen in de wereld.

Aflevering 2 De falende staat

Griekenland is het zwaarst getroffen door de crisis. Lange tijd heeft de overheid teveel geld uitgegeven en gefraudeerd met de cijfers. De publieke sector werd verwend tot in 2009 de waarheid naar buiten kwam. De Europese Unie legde Griekenland aan banden. Door de hoge werkloosheid en de armoede staan de gaarkeukens in Athene op straat en dient een envelopje (fakelaki) te worden meegenomen voor medische operaties. De gelegenheidskok is woedend op al die zakkenvullers. Vanwege de besparingen krimpt de economie alleen maar en groeit de schuld, een vrij hopeloze situatie waar de extreem rechtse De gouden dageraad van profiteert. Die wil alle buitenlanders terug naar huis sturen en valt hen aan, onder toeziend oog van de politie. Een befaamde reder vindt de stakingen onbegrijpelijk. Hij ontkent dat hij geen belasting betaalt en vindt dat hij de ruimte moet krijgen met zijn cruisevaart. Die is belangrijk voor de economie. De crisis is een kans zegt hij nogal gemakkelijk. Vranckx hoort van een bakker in Tessaloniki dat de lijst met zware beroepen te uitgebreid was. Inmiddels neemt men maatregelen, ook die lijst is aangepast. Maar of de jonge generatie daarmee tevreden is, is de vraag. Sommigen pleiten voor radicale verandering en wel tegen de staat. In Stratoni, in het oosten van het land, wordt een oude mijn rendabel gemaakt. De investeerder is overtuigd van winst als straks goud en zilver gewonnen wordt.

Op de klanken van Leonard Cohen zijn we opeens in Zuid-Italië beland. Dat land is de tweede economie van Europa en kwam in de crisis in de herfst van 2011. Omvallen zou desastreus zijn. Op Sicilië ziet Vranckx vergrijzing, nepotisme en corruptie. Een burgemeester, die er een groot ambtenarencorps op na houdt, zegt dat men van zekerheid houdt. Als er tekorten ontstaan moet de staat maar bijpassen. Een private ondernemer in windmolens is de dupe van dat beleid. Hij moet betalen aan de politiek en de maffia. Een organisatie strijdt tegen de afpersingspraktijken van de maffia. Een andere maffia wordt gevormd door de baronieën, die kinderen van machtigen voortrekken in universiteiten en functies. De jonge filosoof Norman Zarcone. die uit protest zelfmoord pleegde, heeft een actie tegen dit soort praktijken ontketend.

Aflevering 3 Het nieuwe Europa?

In Milaan denkt Vranckx nog aan Norman Zarcone. Barbara Labate liet het er niet bij zitten, ging naar Columbia University en ontwikkelde een app waarmee producten in winkels met elkaar vergeleken kunnen worden. Ze is terug in Italië vanwege haar vrienden, maar het valt niet mee daar een onderneming te beginnen omdat alles beschermd is. De Italianen houden van het oude, zegt Vranckx, maar er zijn ook nieuwelingen zoals een Chinese confectiefabrikant in Prato die flexibeler werkt dan zijn Italiaanse collega’s. Tegelijk zijn er ook veel Chinese illegalen die onder erbarmelijke omstandigheden leven en werken.

In Messina spreekt Vranckx met Beppe Grillo, die met zijn Vijfsterrenbeweging van burgers een andere politiek voorstaat, zonder schulden en zonder groei. Populisme is voor hem geen scheldwoord. Hij wil de bestuurlijke elite aan de kant zetten en meer macht geven aan burgers door referenda.

Ook in Spanje neemt het vertrouwen van burgers in de politiek af. Malaga was ooit een vakantieparadijs. Door de enorme bouwprogramma’s is het land in een crisis gekomen met werkloosheid en armoede tot gevolg. Jongeren dreigen een verloren generatie te worden. Electriciën Manuel Nebro zoekt zijn geluk in Marokko. Vrankcx bezoekt een tuindersbedrijf in Andalusië op bezette grond van de provincie. Deze beelden kende ik al van Paul Rosenmöller, evenals de beelden van vrouwen die in Sevilla luxe appartementen kraken omdat ze uit hun huis zijn gezet. Opeens zie ik al die journalisten daar allemaal deze plaatsen bezoeken, alsof het toeristische trekpleisters zijn. De 15-M beweging is sterk aanwezig, ook in Barcelona dat toch een rijke stad is. Men verzet zich tegen de privatisering van de gezondheidszorg, die mensen tot handelswaar maakt. De coöperatieve instelling In Mondragón is al belicht in Tegenlicht een jaar geleden maar dan uitvoeriger. Soms denk ik dat er genoeg informatie is en dat het eindelijk eens moet gaan om de praktijk, de uitvoering.

Aflevering 4 Schuld en boete

In deze laatste aflevering laat Rudy Vrankcx mensen aan het woord over de toekomst van België. Lijkt het land meer op Griekenland of Duitsland? Deze vraag wordt echter niet beantwoord. Wel spreken kopstukken uit de Belgische maatschappij zich uit over hun oplossing van de crisis. Hun uitspraken worden begeleid door fragmenten uit de eerste drie afleveringen waarin veel aspecten van de crisis aan bod kwamen.

Opera-intendant Gerard Mortier stelt dat de natie staat, gebouwd op pijlers van vrijheid, gelijkheid en broederschap, in zijn voegen kraakt. Hij bepleit een Europese eenheid in verscheidenheid, net zoals in de Verenigde Staten het geval is. In een democratie moet een evenwicht te zijn tussen politiek, economie en cultuur. Tegenwoordig is sprake van een economisch overwicht.

Guy Verhofstadt is een sterk voorstander van een federaal Europa, dat kan concurreren met nieuwe economische machten als China en India. De Europese landen hebben daar baat bij. Eerst moet het bankenprobleem opgelost worden, zodat burgers niet steeds moeten bijpassen als die in de problemen komen. Banken moeten reserves opbouwen. Verhofstadt verwijt het Duitsland dat ze de Grieken het mes op de keel hebben gezet.

Paul Jorion, die een leerstoel bekleed in ethisch bankieren, stelt dat mensen de kans krijgen om te speculeren als ze de kans krijgen. Tachtig procent van de geldhandel bestaat uit speculatie. De zeepbel die daarvan het gevolg is moet op een bepaald moment wel knappen. Belastinggeld wordt gebruikt om de tekorten van de banken aan te zuiveren. Hij wil in Europees verband het speculeren verbieden.

Caroline Ven, bestuurder het ondernemersplatform VKW, vindt dat winst gebaseerd moet zijn op de reële economie. Dan treedt er geen bubbel op. Ze wil niet teveel nadruk leggen op korte termijn besparingen, die de toestand alleen erger maken. Veel Belgische bedrijven willen hun werknemers binnen boord houden.

Politiek filosoof Thomas Decreus gaat verder. Europa zit in een technocratisch kader gevangen. Het nationalisme wordt door de crisis aangewakkerd. De markt dient gereguleerd. Coöperatieve banken dienen het geld van de burger te beheren. In een sociale democratie is belasting betalen belangrijk. Een zwart circuit verarmt de staat en daarmee de burger. De 15-M beweging verdwijnt niet maar zoekt andere wegen. Politici als Beppe Grillo grijpen terug op oudere waarden. Markt en democratie zijn tegenstrijdig aan elkaar. De passieve consument staat tegenover de actieve burger.

Pas op het eind gaat het over duurzaamheid. Jorion zegt dat de planeet uitgebuit wordt, Decreus dat groei niet langer het uitgangspunt kan zijn. Waarom zou een wasmachine niet veertig jaar mee kunnen gaan? Mortier verwerpt bezit als basis van rijkdom. Vrankcx heeft op zijn tournee veel machteloze en boze mensen ontmoet, maar ook mensen die het anders willen. Volgens Decreus ligt de toekomst in onze handen.  

Hier mijn verslag van het gesprek van Wim Brands met Decreus over Een paradijs waait uit de storm. Hier meer informatie over Het verdriet van Europa. Zie hier commentaren op Facebook, waaronder die van mij. Het gaat er niet om de wereld te verklaren maar die te veranderen, zei Marx die met zijn Verelendungstheorie toch behoorlijk gelijk lijkt te krijgen.