Masterpieces of the late years (2014), BBC-documentaire van Simon Schama

Werken van schoonheid en waarheid

Rembrandt was een gevierd schilder in het rijke Amsterdam van de zeventiende eeuw. Zijn welstand verdween echter en ook andere rampen bleven hem niet bespaard. Dat betekende niet dat zijn schilderwerk daar onder leed. Integendeel, de late periode staat bekend als zijn beste. Historicus Simon Schama kan daar gezwollen maar ook begeesterend over vertellen. Als kind werd hij getroffen door een zelfportret uit 1661 (zie foto) in het Hampstead House in Londen met de halve cirkel naar Giotto. Later nam hij er zijn vriendinnetjes mee naar toe.

Samen met zijn vrouw Saskia leefde Rembrandt in een monumentaal pand aan de Antoniebreestraat, tegenwoordig het Rembrandthuis. Schama loopt er in rond als in een schatkamer. Rembrandt leefde echter op te grote voet. Na de dood van Saskia in 1641 ging het bergafwaarts met hem. Hij had een relatie met Geertje, de min van zijn zoon Titus en trouwde later met Hendrickje, die hem dochter Cornelia schonk maar wel werd aangeklaagd door de kerk voor haar relatie met hem. Rembrandt moest in 1656 zijn huis en kunstcollectie verkopen om zijn schulden af te kunnen betalen en betrok een goedkope woning aan de Rozengracht.

Zijn schilderstijl werd, in de dertien jaar die hem restte, persoonlijker. Rembrandt schilderde naar waarheid het ene meesterwerk na het andere. Schama toont een zelfportret van een zeer bewuste, gezaghebbende kunstenaar, dat niet in de smaak viel bij de geldschieters. De gepolijste kunst uit Frankrijk werd meer gewaardeerd dan de grove stijl van Rembrandt.

Hij had al naam gemaakt als tekenaar en etser met veel gevoel voor detail en kon die kennis mooi gebruiken voor opdrachten van geldschieters zoals de familie Trip die de ouderwetse stijl prefereerden boven de nieuwe Franse. Een portret van Jacob en Margaretha toont de vergankelijkheid in het gezicht en de handen van de vrouw met de sympathiek makende rode Hollandse neus.

Rembrandt had een grote naam in Italië. Don Antonio Ruffo in Sicilië vroeg hem om een portret. Rembrandt schilderde Aristoteles, Homerus en Alexander de Grote die alle drie na hun erkenning een levenseinde vol afwijzing kenden. Schama zegt dat Rembrandt er zelf als vierde persoon bij stond. Over twee andere werken was Ruffo minder te spreken, woedend zelfs. Hij vond een schilderij van Homerus niet klaar, maar de vraag is wie dat bepaalt, zegt Schama.

Aan het eind van zijn leven kreeg Rembrandt opdrachten van het gemeentebestuur van Amsterdam en van de keurmeesters van het lakengilde. In het eerste werk met Claudius Civilis met één oog te midden van dronken vrijheidszoekers zet Rembrandt in een ongepolijste stijl de verwekelijking van de republiek neer. Hoewel het door de opdrachtgever niet werd geaccepteerd, noemt Schama dit schilderij het eerste moderne kunstwerk. Het portret van De staalmeesters is geschilderd vanuit een tafelhoek met een rood tafelkleed afsteekt. De staalmeesters kijken naar een grootboek waarin Rembrandt de houdingen heeft geschetst die ze moesten aannemen.

Rembrandt had veel oog voor de vrouw en haar kwetsbaarheid voor de brutale blik van de man. Dit is te zien in het schilderij Susanna bespied door ouderlingen. De mannen zeiden tegen de knappe Susanna dat ze haar zouden aanklagen voor ontucht als ze niet met hen naar bed zou gaan. Schama zegt dat dit soort schilderijen in die tijd als visuele Viagra gebruikt werd. Bij Rembrandt ging het echter niet om het verlustigen maar om de ongemakkelijkheid ervan. Schama wijst op details zoals de pantoffel die Susanna vergeefs met haar voet zoekt. Twintig jaar later leidde het voyeurisme tot een tragedie in het schilderij David en Batseba, waarin de eerste de tweede bespied en neemt en haar later een brief geeft waarin hij haar de dood van haar man meldt. Vier jaar later maakte Rembrandt een ets waarin hij een model tussen twee sessies toont, die zich opwarmt bij het vuur. De verkrachting van Lucretia, de vrouw van de Romeinse consul door een zoon van de koning die leidde tot haar zelfmoord verbeeldde Rembrandt door het benadrukken van haar kwetsbare naaktheid, het geweld van de verkrachting en het zichzelf aangedane geweld met een dolk. Ze kijkt de kijker aan met een hulpeloze blik. Ook Rembrandt was, op het gezelschap van Cornelia na, aan het eind alleen. Hij wendde zich naar het familieleven en de herinnering aan zijn vrouw in Het Joodse bruidje. Schama wijst op het spel van de handen die getuigen zijn van het vertrouwen dat de beminden in elkaar hebben.

Volgens hem is het hét schilderij van de liefde. Dit en de andere genoemde schilderijen zijn nog tot 17 mei te zien in de expositie Late Rembrandt in het Rijksmuseum.