Joop Goudsblom over Vuur en beschaving, VPRO-Boeken, 26 april 2015

In den beginne was geen vuur

Vuur en beschaving is een heruitgave van het veel vertaalde werk uit 1992 van socioloog Joop Goudsblom met een nieuw nawoord. Wim Brands vraagt hoe deze man van wetenschap op het idee kwam om een verband te leggen tussen de twee termen uit de titel, vuur en beschaving.

Goudsblom zag in het begin van de jaren tachtig de film Quest for fire, die zijn aandacht trok. In de openingscène slapen mensachtige wezens rond een vuur, terwijl een wachter ook al dommelt. Als bloeddorstige wolven naderen gooit de wachter een brandende stok naar hen toe waarop de beesten vluchten. Goudsblom vond de scène een icoon in de geschiedenis van onze beschaving, een oermoment waarop de machtsbalans, een belangrijk begrip in de sociologie, tussen mens en dier verandert.  

Brands noemt verschillende perioden die Goudsblom in Vuur en beschaving onderscheidt. Zo is er de domesticatie van het vuur, de periode van landbouw en veeteelt, die van de industrialisatie, het onaardse vuur en tenslotte vuur en beschaving. Brands meent dat vroeger hele delen van de aarde in brand stonden, maar Goudsblom weerlegt dit. Het was niet zo dat in den beginne het vuur was. Voor vuur is hitte, zuurstof en brandstof nodig. Aan dat laatste ontbrak het eerder. Pas toen de dieren en de planten verschenen en na hun dood verteerden, kon uit hun resten brandstof vrijgemaakt worden in de vorm van energie. De ontdekking van deze brandstof is volgens Goudsblom de grootste ontdekking van de mensheid, die ook steeds belangrijker is geworden en tegenwoordig van geopolitieke betekenis is.

Brands vraagt waarom men nergens eerder op deze ontdekking wijst.

Goudsblom antwoordt dat het te vanzelfsprekend is.

Brands zit nog steeds met het cinematografische beeld in zijn hoofd van vuren die brandend gehouden moeten worden.

Goudsblom zegt dat die pas na de domesticatie, als kennis ontstaat over vuur, onder controle gehouden kan worden. In de fase daarvoor nam men een buis met vuur mee, vaak van mos, om te voorkomen dat men op de aankomstplek geen vuur zou kunnen maken.

Brands vraagt naar het verband tussen vuur en beschaving.

Goudsblom is onder de indruk van de theorie van Norbert Elias over het civilisatieproces. Hij probeerde zijn denkbeelden over het vuur daar in te passen, of beter gezegd: de theorie van Elias, die over de menselijke beschaving gaat, daarmee uit te breiden. Ook Elias hanteert een ecologisch uitgangspunt. De mens weet zich te handhaven in een voor hem onvriendelijke omgeving. Het uitdijende overwicht op de dieren leidt tot een antroposfeer binnen de biosfeer. Op het ogenblik is de overheersing van de mens totaal. Er is geen plekje meer op aarde dat niet bedreigd wordt door menselijk ingrijpen. Door milieubewegingen wordt de machtsbalans tussen mens en natuur nog enigszins in stand gehouden. Het vuur is steeds meer mensvriendelijk geworden en staat in dienst van de menselijke behoefte.

Brands weet dat Goudsblom veel gelezen heeft voor dit boek en vraagt hem naar een kleine ontdekking die hij in de literatuur vond.

Goudsblom wijst op de lucifer op de omslag, die in de negentiende eeuw ontdekt is. Hij heeft ze zelf altijd bij zich en geeft zijn doosje aan Brands die meteen een fikkie wil stoken, maar zich weet te beheersen. Het was ook mooi dat hij de gerenommeerde socioloog liet uitpraten.