Grondlegger van de democratie ontmoet veel weerstand in zijn
leven
Robin Lutz maakte een gedegen documentaire over het leven en
denken van Baruch Spinoza (1632-1677), die veel weerstand opriep in zijn tijd,
maar nog altijd getuigt van een grote visie op mens en maatschappij, waarbij
hem zelfs de eer toekomt om aan de wieg te staan van de Amerikaanse grondwet
uit 1789. Het idee dat alle mensen gelijk zijn, is nog steeds zeer actueel.
Lutz begint met de stelling dat Spinoza op zoek was naar
blijvend geluk in een wereld waarin alles voorbijgaat en niets bestendig is.
Hij roept de hulp in van hoogleraar filosofie Wiep van Bunge, die naar Rome
reist om in de Apostolische Bibliotheek van het Vaticaan de Ethica van Spinoza in te zien. Over de
herkomst van het boek mag Van Bunge niet praten, maar hij uit toch zijn
vermoedens. Later zit hij bij het graf van Seneca aan de Via Appia die van Rome
naar Brindisi liep. Hij vertelt daar over de grote interesse van Spinoza voor
de klassieke cultuur.
Daarna horen we een
en ander over de jeugd van Spinoza in Amsterdam. Hij was een kind van Portugese
joden die naar Amsterdam gevlucht waren, een van de tolerante steden in Europa.
Ze dreven daar een winkeltje in zuidvruchten. Hij kreeg les in de Talmoed en de
Thora op de joodse school. Zijn moeder overleed toen hij zes jaar oud was, zijn
vader op zijn eenëntwintigste. Hij wist de erfenis te ontduiken, die uit
schulden bestond, hetgeen hem op problemen met het bestuur van de joodse
gemeente, dat ook al niet zo blij was met zijn radicale denkbeelden. In 1656
sprak men de banvloek over hem uit. De inleiding daarop wordt voorgelezen door
rabbijn Soetendorp. Lutz brengt zelfs Spinoza, gespeeld door Rowin Prins, achterin
de synagoge in beeld. Daar mijmert hij over de aard van de mens en zijn
verhouding met God.
Later zien we hem op een trekschuit naar Rijnsburg gaan. Hij
heeft dan Latijn gestudeerd bij de jezuïet Van den Enden en zich verdiept in
Descartes. Hij trekt in bij een chirurgijn. Hij verdiende de kost met het
slijpen van lenzen, studeert aan de universiteit van Leiden en werkt aan de Ethica, waarin hij zijn ideeën met
wiskundige bewijzen onderbouwt. Volgens Spinoza wordt de mens vooral door
natuurwetten bepaald en bestaat er geen bovennatuurlijke macht. Neurowetenschapper
Peter Hagoort lijft Spinoza graag in zijn denken in. Van Bunge wijst erop dat
de nadruk van Spinoza op het begrijpen van de natuur, ruimte laat aan enige
vrijheid. Door inzicht in de noodzakelijkheid kan de mens het hoogste geluk
bereiken.
Vanwege vrees om mishandeld te worden, verhuist Spinoza naar
Voorburg. Hij trekt in bij meesterschilder Daniël Tydeman en werkt verder aan
zijn Ethica, dat meetkundig is
samengesteld. Hij raakte daar betrokken in een conflict over een te benoemen
dominee. De liberalen, waartoe Spinoza behoort, en de conservatieven staan, net
als elders in de Republiek, lijnrecht tegenover elkaar. In 1669 vertrekt hij
naar het aristocratische Den Haag, waar hij meer dan in Voorburg wordt gedoogd.
Spinoza is ontstemd over de dood van een gelijkgezinde die een vrijzinnig boek schreef
en daardoor werd opgesloten. Hij neemt wraak met zijn Tractatus theologico-politicus, dat in 1670 wordt gepubliceerd.
Daarin stelt hij dat de macht van de kerk ondergeschikt moet zijn aan die van
de staat, hetgeen bij de kerkenraden veel kwaad bloed zet. De conservatieven die
onder aanvoering van stadhouder Willem III de strijd beslecht hebben, verbieden
zijn werk in 1674. Dat is twee jaar na het rampjaar waarin de gebroeders De
Witt werden vermoord.
Spinoza is veel in Hofwijck, waar hij samenwerkt met
Christiaan Huygens. Hoewel hun levens heel anders verlopen, hebben ze beiden
grote interesse voor natuurwetenschappelijk onderzoek. Astronoom Vincent Icke
denkt dat Huygens graag had meegewerkt met het vergroten van onze hedendaagse
kennis over de sterren. Spinoza bracht de kennis over de samenhang in het
heelal over op de toestand van de mens. Die ziet hij als onderdeel van een
groter geheel. Hij vervolmaakt de Ethica,
die in 1675 in Amsterdam gedrukt zou worden hetgeen afgeblazen werd vanwege de
onveilige situatie. Twee jaar later, in zijn sterfjaar, ziet het boek alsnog
het licht en belandt op onduidelijke reden in de bibliotheek van het Vaticaan,
waarmee we terug zijn bij het begin.
Als toegift laat Lutz de Nederlandse ambassadeur in de
Verenigde Staten aan het woord die, staande naast de grote vijver achter het
Capitool, vertelt over de rol van Spinoza bij het tot stand komen van de
Amerikaanse grondwet. Jefferson, de derde president van de VS, had het werk van
Spinoza in zijn boekenkast staan maar bekommerde zich nog niet om het lot van
de zwarten, net zoals wij ongevoelig zijn voor de nood van dieren in de
bio-industrie.
Hier
een voorbeschouwing op de film door de maker zelf.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten