The act of killing (2012), documentaire van Joshua Oppenheimer

Vervreemdende documentaire over verknipte gangsters

In 1965 werd Soekarno in Indonesië met een militaire coupe afgezet. Soeharto nam de leiding over. Geholpen door doodseskaders werden een miljoen, vooral communistische, inwoners gedood. In de vervreemdende documentaire The act of killing, geproduceerd door Errol Morris en Werner Herzog, volgt Joshua Oppenheimer twee leiders van die doodseskaders. Ze lijken zich nauwelijks bewust van het leed dat ze hebben veroorzaakt. Ze zijn trots op het verleden en willen dat graag in een film over die tijd bewaren. Af en toe stelt Oppenheimer een kritische vraag maar aanvankelijk dringt hij niet echt tot hen door.

De documentaire begint en eindigt met filmbeelden, die als het ware als contrast moet dienen van de misdadige praktijken die later in de film verbeeld worden. We zien overmatig gekleurde beelden van een overstelpend mooie natuur met veel groen en een waterval waarin men in prachtige kostuums zingt (zie foto).

De eerste leider die in beeld komt is Anwar Congo, bijgestaan op de set door zijn dikke handlanger Erman Koto, die de mensen probeert over te halen mee te doen aan een scène waarin communisten worden gedood. Congo kijkt van een afstandje toe.

Congo toont Oppenheimer de methode waarbij men tegenstanders zonder veel bloedverlies vermoordde, namelijk met een ijzeren draad om de nek. Hij probeerde zijn beulswerk door drank en zang te vergeten. De gouverneur van Noord Sumatra, ook al een communistenhater, zorgde als kind voor hem. Congo zegt dat hij doodde voor geld en zich liet inspireren door Amerikaanse gangsterfilms, die hij zag omdat hij eerder bioscoopkaartjes verkocht. Hij was lid van de Jong Pancasila, een extreem rechtse jeugdbeweging die tegenwoordig drie miljoen leden telt. De leider vindt democratie maar een chaos.

Erman Koto wil in de politiek. Dan kan hij anderen geld aftroggelen, zoals ze eerder deden met communistische winkeliers. Als die geen geld gaven, maakten ze hen dood. Hij voert campagne en geeft kiezers zijn kaartje, maar die willen liever een materiële beloning. Uiteindelijk wordt hij niet gekozen. Congo zegt dat parlementariërs dieven zijn met een stropdas om. Hij kijkt naar de opnamen op het dakterras, waar hij vroeger folterde. Hij vindt dat er ook humor in de film moet komen en zegt dat hij geen witte broek droeg maar altijd zwarte kleren. Een kleermaker zal een pak voor hem maken.

Zijn collega Adi Zulkadry komt aan met het vliegtuig. Anders dan de wat stille Congo heeft hij geen enkele spijt van zijn daden. Congo vertelt hem dat hij slecht slaapt, waarop Zulkadry hem adviseert een psychiater te consulteren. Hijzelf vermoordde de vader van een vriendinnetje omdat die communist was. Hij vindt het niet erg excuses te bedenken om zijn schuldgevoel op afstand te houden. Voor de bühne hoeft hij zich niet in te houden. Met de conventie van Genève heeft hij niets te maken. Hun misdaden zijn verjaard. Het gaat er wel om hun imago niet te zeer te bevlekken. Hij weet zelf ook wel dat zij veel gewelddadiger waren dan de communisten. In de film moet dat verdoezeld worden.

Congo heeft angstaanjagende dromen. Hij reist met de trein naar een gebied waar ze hun slachtoffers met manchetes doodden. Dat achtervolgt hem nog steeds. Tijdens een televisieshow over de film krijgt hij veel applaus. Hij is ook bij opnames in Kampong Kolam, waar de hele populatie werd uitgemoord, maar hij ligt in bed als buiten de slachtpartij plaatsvindt. Na afloop zijn de acteurs die voor slachtoffer speelden van streek. Congo probeert zich voor te stellen hoe het voor de werkelijke slachtoffers geweest moet zijn. Hij speelt zelf een slachtoffer, die gewurgd wordt, maar haakt af.

Congo kijkt naar de filmbeelden en is verbaasd dat de waterval zulke diepe gevoelens kan uitdrukken. Hij wil opnieuw de beelden zien van zijn wurging. Zijn kleinzonen kijken mee. Hij zegt hen dat het maar een film is, maar realiseert zich tegelijk af dat de slachtoffers door zijn beulswerk hun waardigheid kwijtraakten en huilt. Samen met Oppenheimer gaat hij weer naar het dakterras. Als hij praat over de techniek van het folteren moet hij kotsen. Wat gaat er toch in dat hoofd om, moest ik de hele tijd denken.

Hier de trailer.