In the wake of Stalin (2013), documentaire van Thomas Johnson

Rusland miste het moment om Stalin te verwerken en moet nu Poetin dulden

De documentaire van de Europese journalist Thomas Johnson begint met een demonstratie in Moskou ten gunste van Stalin. De tijden dat hij verguisd werd zijn voorbij, zelfs nooit helemaal weggeweest, al werd hij na de ineenstorting van de Sovjet Unie wel van zijn sokkel gehaald op het Loebjanka plein in Moskou vlak voor de gevangenis van de NKVD, de toenmalige geheime dienst. Ten tijde van de glasnost gingen de archieven open en kwamen zijn misdaden aan het licht. De tijden zijn veranderd. De archieven gaan weer dicht. Er wordt weer geroepen om een sterke man.

De wrede tiran komt steeds meer uit zijn schaduw, zegt socioloog Theodor Sjanin. Stalin werpt zijn machtige schaduw vooruit. Roginski, voorzitter van het in 1985 opgerichte Memorial dat de herinnering aan de terreur levend wil houden, zegt dat zijn leden onder druk gezet worden. Het gevaar bestaat dat de oude tijd weer terug komt.

De historica Emilia Koustova doet in Straatsburg onderzoek naar de tijd van Stalin, die een uitgebreid systeem van werkkampen ontwierp, door Solzjenitsyn de Goelag Archipel genoemd, waar tweeëneenhalf miljoen gevangenen leefden. Zij leverden goedkope arbeid voor de industrialisatie. Een op de vier gedetineerden overleed. De grens tussen kamp en maatschappij vervaagde omdat vele ex-gevangenen in de buurt bleven wonen. Koustova spoort ooggetuigen op van de terreur, die zo’n dertig miljoen slachtoffers maakte en die nog steeds de identiteit van de huidige samenleving bepaalt. Ooggetuigenverslagen zijn erg belangrijk om het verleden te kunnen verwerken. Ze praat met ingenieur Kantovski die na het ontslag van zijn geschiedenisleraar in 1941 met hem correspondeerde en, ondanks zijn steun aan het Sovjet regime, zelf veroordeeld werd tot twaalf jaar Goelag. Hij ging na de Loebjanka met de trein naar een werkkamp in Omsk in de Oeral, Perm 36, het enige werkkamp dat nog bewaard is. Het leven was daar zwaar. Ze kregen dagelijks een homp brood, pajka genoemd. In 1942 werd hij vrijwilliger in het leger. Hij was een van de weinigen die de slag om Leningrad overleefde. In 1944 ging hij terug naar Moskou om te studeren en te trouwen, maar daarna kreeg hij nog eens tien jaar dwangarbeid opgelegd. In 1956 kwam hij vrij. Hij onderhield een omvangrijke correspondentie met zijn vrouw Anna. Hij wil duidelijkheid over het verleden krijgen door verdere opening van de archieven.   

Journalist Pavel Galitiski die nog geboren werd in de tijd van de tsaar, werd veroordeeld tot zeventien jaar werkkamp en maakte in 1921 de hongersnood mee waarin mensen lijken aten. In de jaren dertig was er een tweede periode van hongersnood. Het was de periode van de tweede terreur. Stalin paste dezelfde principes toe als Lenin. Tegenstanders werden, hoewel Stalin publiekelijk rust bezwoer, zonder pardon opgepakt en opgesloten. Irina Fligue zoekt in een bos nabij Sint Petersburg naar massagraven. Er zijn herinneringsplaatsen in het bos ingericht die ook op de website komen.

Na de dood van Stalin in 1953 ging de persoonsverheerlijking door. Theodor Sjanin was als kind slachtoffer van de terreur, maar heeft hem toch geaccepteerd. De massapsychologische verklaring daarachter is in strijd met de logica. Het innerlijk conflict is nog dagelijks terug te zien op straat waar de nationalisten demonstreren voor de tiran en in de boekwinkels waar geromantiseerde boeken over hem verkrijgbaar zijn. Hoewel de Tweede Wereldoorlog aan 26 miljoen Russen het leven kostte, wordt Stalin gezien als een held, een rechtvaardig heerser die onderhandelde met westerse leiders. Volgens Sjanin heeft Rusland een belangrijk moment gemist om de misdaden van Stalin onder ogen te zien.

Ook Poetin wilde daarvan niet weten. Johnson gaat in op de recente protestbeweging tegen het beleid van Poetin, die met veel repressie de kop in gedrukt werd. Oppositieleiders werden opgepakt en in elkaar geslagen als waarschuwing dat dit met iedereen kon gebeuren. Poetin stelde in navolging van Stalin, dat men te maken had met provocaties uit het buitenland. Volgens Sjanin moet het land de prijs betalen voor het onverwerkte verleden, namelijk door het allemaal nog eens mee te maken.

Op het Loebjanka plein leest men jaarlijks op de sterfdag van Stalin de namen voor van allen die door de terreur omgekomen zijn. Een regeringsvertegenwoordiging is daarbij nooit gezien.  

Hier een Q&A van Jelle Brandt Corstius met de maker (zie foto), die een citaat over het onuitroeibare verlangen naar vrijheid aanhaalt van Vasili Grossman uit 1963.

P.s. Begin mei 2014 is er een wet aangenomen die verbiedt de rol van Stalin aan de kaak te stellen. Hij moet dienen om het nationaal bewustzijn op te vijzelen. Door het verleden te verdringen dus.