Schrijvers onder Poetin, Rode Hoed, 29 oktober 2013

Wat men doet is belangrijker dan waar men woont

Michaïl Sjisjkin is een van de belangrijkste hedendaagse Russische schrijvers. Hij heeft niet veel op met de baas van zijn land. En dat is zacht uitgedrukt. 

Chef NRC Boeken Michel Krielaars leidt de avond in, die wordt georganiseerd door de Rode Hoed en SLAA. Hij is vijf jaar correspondent geweest in Rusland en heeft, hetgeen belangrijker is voor het onderwerp van vanavond – Literatuur in het hedendaagse Rusland - veel Russische literatuur gelezen. Hij kreeg onlangs een lijst in handenvan dertig moderne Russische schrijvers waarvan hij er maar twee kende. Dat zegt veel over onze kennis van de hedendaagse huidige Russische literatuur. Michaëil Sjisjkin (zie foto) is in Duitsland een sterauteur. Kielaars noemt zijn roman Onvoltooide liefdesbrieven hypersensitief en vergelijkt die met Speak, Memory van Nabokov. Krielaars roept hem en de twee andere gasten naar voren: Ellen Rutten, die sinds een jaar hoogleraar Slavische letterkunde aan de UvA is en Arnout Brouwers, voormalig correspondent van de Volkskrant in Rusland en net terug uit dat land.

Krielaars vraagt Sjisjkin, die voor de eerste keer in Nederland is, naar de stand van zaken van de Russische literatuur.

Sjisjkin antwoordt nogal laconiek dat het altijd hetzelfde is: mensen zitten en schrijven en niemand kent ze. Pas vijftig jaar later worden ze bekend.

Krielaars vraagt zich af hoe het komt dat we moderne Russische schrijvers niet kennen.

Sjisjkin zegt dat Rusland honderd jaar geleden nog het centrum van de wereld was, maar dat het daarna bergafwaarts is gegaan. De deuren gingen dicht, er ontstond een gevangenisliteratuur. Inmiddels staan ze wagenwijd open, maar de westerse lezer kan zich niet identificeren met de problemen van de moderne Russische schrijvers. Sjisjkin vindt het tijd dat ze terugkeren naar algemene verhalen over de menselijke conditie.

Zelf doet hij dat in Onvoltooide liefdesbrieven, zegt Krielaars. Daarin focust hij op gebeurtenissen van voor de Russische revolutie, ten tijde van de Bokseropstand in China.

Sjisjkin ontkent dat zijn roman over het verleden gaat. Het gaat juist over de toekomst.

Krielaars vraagt Rutten waar het literaire leven zich in Rusland afspeelt.

Rutten zegt dat het zich tegenwoordig ook online afspeelt. Het debat op internet is gevarieerd en levendig. Helaas is er in het Westen weinig animo voor huidige Russische schrijvers, die ooit als een gevaar voor het regime werden gezien. Ze is blij dat schrijvers, anders dan journalisten, niet meer vervolgd worden. Sjisjkin zegt dat schrijvers vroeger de enige bron informatie waren, maar dat dit al lang niet meer zo is.

Krielaars vraagt Brouwers of de Russische maatschappij autocratischer is geworden.

Dat lijkt erop als je het beeld van Rusland in de Nederlandse media ziet, maar tegelijk gaat het leven door. Op internet worden ondanks de repressie boeiende debatten gevoerd. Van onderop ontstaan daardoor een alternatieve ruimte.

Krielaars vraagt Sjisjkin te vertellen waarom hij ooit weigerde deel uit te maken van een Russische delegatie in New York.

Sjisjkin zegt dat de staat vijftien jaar geleden de literatuur in het buitenland promootte, maar de laatste jaren schrijvers misbruikt voor eigen doeleinden. Daar wilde hij niet aan meedoen. De oude dictatuur was gebaseerd op slaven, de nieuwe heeft die niet meer nodig. Men wordt rijk van de verkoop van olie en gas. Ze investeren de inkomsten niet in de maatschappij maar sluizen die weg. Dat Poetin bang is voor het volk bleek uit beelden van zijn inauguratie in mei j.l. toen hij door lege straten naar het Kremlin werd gereden. Mensen die kritiek op hem hebben kunnen vertrekken. De grenzen staan open. Veel begaafde jonge mensen zijn inmiddels naar het Westen vertrokken en komen niet meer terug. De intellectuelen zitten opgesloten in een internetgetto terwijl de bevolking wordt gehersenspoeld door de staatstelevisie.

Brouwers vraagt zich af of de Poetin kliek werkelijk zo slim is.

Sjisjkin bevestigt dat ze niet slim zijn. Ze voeren een ad hoc beleid. Zie Navalny die eerst werd opgesloten en vervolgens weer werd vrijgelaten.

Krielaars haalt een uitspraak van Sjisjkin aan waarin die zei dat er twee Ruslanden zijn: die van de stadsbevolking in Moskou en Sint Petersburg en de rest van het platteland.

Volgens Sjisjkin gaat het om een voortzetting van de toestand in de vorige eeuw, maar dat het platteland zich kan ontwikkelen. Alle landen gingen door een patriarchale fase naar democratie. Helaas faalde dat toch nog toe in Rusland. In 1917 door de Eerste Wereldoorlog, in 1989 door het gemis aan een burgerbeweging, maar inmiddels is die middenklasse er wel. Geen dictatuur heerst voor altijd.

Rutten wil weten hoe hij dan de doorbraak ziet naar democratische verhoudingen.

Sjisjkin zegt dat niemand meer revolutie wil, maar dat informatie over de huidige toestand belangrijk is. De oppositie gaat daarmee de straat op. Medewerkers van Poetin zullen hem op den duur afvallen. De oligarchen hielpen hem aan de macht maar zullen hem weer laten vallen nu hij van een grijze muis veranderd is in een grote rat.

Krielaars ziet ook andere tendensen, zoals een opkomend nationalisme, dat zich onlangs in de metro manifesteerde met bruut geweld tegen buitenlanders.

Sjisjkin beaamt dat het geweld wreder is dan in het Westen.

Krielaars vraagt of Russische schrijvers geen moreel appèl kunnen doen.

Sjisjkin antwoordt dat de mensen die zo’n appèl nodig hebben, net als het Kremlin, geen boeken lezen.

Krielaars vraagt of Sjisjkin die veel tijd in Zwitserland doorbrengt, Rusland niet mist.

Sjisjkin antwoordt dat wat men doet belangrijker is dan waar men woont. Hij schrijft niet over Poetin, want straks is die immers van het toneel verdwenen. Hij richt zich liever op menselijke waardigheid.

Krielaars vraagt Brouwers te vertellen over de situatie waarin journalisten moeten werken.

Brouwers zegt dat er sprake is van intimidatie en geweld. Vanuit de Kaukasus komen verhalen niet meer door. De elite wordt door demonstraties in politiek opzicht gespleten. Een deel kiest voor de oppositie. Wellicht komt de verandering straks daar vandaan. Men straalt positieve energie uit, beaamt ook Rutten.

De pauze wordt ingevuld met een sonate van Galina Ustvolskaija, gespeeld door Tomoka Mukaiyama. Het stuk geeft de complexiteit van de situatie weer, zegt Krielaars na afloop.

Sjisjkin leest een fragment voor uit Onvoltooide liefdesbrieven. Krielaars leest vervolgens de vertaling voor. Die gaat over woorden die bedriegen. Al het belangrijke gaat woorden te boven.

Sjisjkin demonstreert dit aan de hand van zijn sprakeloosheid tijdens een verliefdheid op zestienjarige leeftijd. Een schrijver moet dode woorden nieuw leven inblazen. Hoofdpersoon Volodjenka is een jonge schrijver maar wil het leven aan den lijve ervaren. De ervaring van de dood leidt tot levenswijsheid en begrip.

Het gesprek gaat verder over de moeilijkheid om literatuur over het binnenland te verspreiden. Men is in de greep van monsterlijke uitgeverijen die commerciële pulp over het land uitstrooien. Vroeger kregen bibliotheken in de provincie boeken aangeboden, nu krijgen ze alleen boeken uit het commerciële systeem. Gelukkig is er online veel beschikbaar.

Rutten zag een revival van kleine bibliotheken in Moskou, gesteund door overheidsgeld, maar 

Sjisjkin zegt dat zoiets een druppel op een gloeiende plaat is.

Krielaars begint erover dat Westerse politici geen kritiek op Poetin durven te hebben vanwege de olie- en gasbelangen. 

Sjisjkin is duidelijk. Poetin wordt niet gesteund door de bevolking. Zijn regime wordt in stand gehouden door het Westen. Merkel durfde geen kritiek te spuien tegen Poetin over NGO’s die in Moskou vernield waren. De Olympische Spelen in Sochi zijn het paradepaardje van het regime, betaald met geld van het volk.

Brouwers beaamt dat de Spelen belangrijk zijn voor Poetin. Hij berichtte eerder over slechte arbeidsvoorwaarden, maar kreeg daarop weinig respons. Pas over de homowet werd het Westen wakker. Hij noemt onze boosheid selectief. Nederland is een van de voornaamste gasimporteurs uit Rusland. 

Sjisjkin zegt dat Nederland moet weten dat het gas gestolen wordt van de bevolking en dat sporters misbruikt worden door het regime.

Rutten vindt het een moeilijke discussie. Ze vindt het ook belangrijk in contact te blijven.

Sjisjkin kan zich dat voorstellen.

Zelf denk ik dat Nederlandse schaatsers een scheve schaats rijden door zich afzijdig te houden van de politiek en zich alleen te concentreren op de medailles. Wat is de waarde van een gouden plak in vergelijking tot de wantoestanden in Rusland? Het zou hen sieren als ze daarover iets naar buiten zouden brengen.

Morgen mijn recensie van Onvoltooide liefdesbrieven.