Louis Couperus – niet te stillen onrust (2013), documentaire van Jan Louter

Bas Heijne in het voetspoor van Louis Couperus

Bas Heijne leest de boeken van Louis Couperus al dertig jaar en haalt er steeds weer iets nieuws uit. Op verschillende leeftijden spreken weer andere zaken aan. Literatuur is voor hem een hulpmiddel om de wereld te zien en het leven te ervaren. De Stille Kracht zegt meer dan een filosoof kan bedenken. Heijne wil dat lezers de levende, actuele elementen in het werk van Couperus ontdekken. Hij voelt zich zelfs daarvoor verantwoordelijk.

In de documentaire van Jan Louter onderneemt Heijne een persoonlijke zoektocht naar zijn geliefde auteur. Aad Meinderts van het Letterkundig Museum toont hem manuscripten van Couperus. Hij schreef zonder veel doorhalingen. Louter wisselt de overpeinzingen van Heijne af met fragmenten en soms expres wazige beelden.

De Boeken van de Kleine Zielen spelen zich af in een welgesteld Haags milieu, waarin Couperus opgroeide. Heijne bezoekt sociëteit De Witte, opgericht in 1802, waarin de oude sfeer nog heerst. In het blad Dwarskijker werd de wereld van achterklap beschreven. Couperus keek door door de facade heen. Hij probeerde aan Den Haag te ontsnappen door veel te reizen.

Op Java koopt Heijne een lokale uitgave van De Stille Kracht, waarin het gaat over de mystiek der dingen. Couperus kwam daar in 1899 met zijn vrouw aan. Zij verbleven bij zijn zuster Trudy, die getrouwd was met de resident, een belezen man. Later werd die overgeplaatst naar Surabaja op Oost-Java. In die buurt schreef Couperus het grootste deel van De Stille Kracht. Heijne las het boek op zijn 27-ste toen hij vanwege een blindedarmontsteking in het ziekenhuis lag. Het is een ruig boek over een kleine wereld waarin men leefde. Leonie, de vrouw van de resident beleeft seksuele escapades. Couperus rekent af met illusies. Ieder personage wordt geknakt. Op nietsontziende manier wordt het verval, een belangrijk thema bij Couperus, beschreven.

De Stille Kracht is een antikoloniale roman. Anders dan Multatuli die misstanden aan de kaak stelde, verwerpt Couperus het systeem. Heijne rijdt in een riskja door de straten en constateert dat het leven daar kapot gemaakt is door de uitbuiting.

Mijn vriend Orlando, een verhalenbundel uit 1981, gaat over ervaringen van Couperus in Toscane. Hij voelt zich daar bevrijd van het natuurgeweld op Java en de Haagse benepenheid en schrijft in feuilletons wat hem overkomt. Het zijn sensuele impressies over een ideale vriend, de jonge zakenman Orlando. Heijne noemt hem een sleutelfiguur die het homoseksuele verlangen van Couperus verbeeldt. De titel van de documentaire zinspeelt daar ook op.

In Pasoeroean bezoekt Heijne de residentie waar Couperus De Stille Kracht schreef. Heijne ziet de ambivalentie tussen levensvreugde en desillusie als kenmerkend in het hele werk van Couperus. Hij stelt zich de vraag wat een goed leven voor iemand betekent. Elk personage worstelt met die vraag. Heijne herkent dat. Er zit een vergeefsheid in alles wat we doen. Couperus beleefde in Indië vrijheid maar kende ook angstige momenten. Bijvoorbeeld in de badkamer die in de tuin stond. De overspelige vrouw van resident Van Odijck wordt daar bespuugd. Haar man had geen oog voor irrationele zaken. Het conflict tussen ratio en emotie is universeel. Door diep te kijken ontwaarde Couperus een tragiek waar hij geen antwoord op had. Zijn scherpe blik levert nog steeds nieuwe gezichtspunten op. 

Hier de trailer.

Hier mijn verslag van het gesprek met Heijne in de TROS Nieuwsshow. Mieke van der Weij merkt daarin op dat Heijne in een rode onderbroek op zijn hotelbed ligt. Heijne verbetert haar: het was een rode short. Maar nog steeds is de vraag of zoiets niet te klef is. Het is toch al meer dan een portret van Heijne dan van Couperus geworden. Wel weer aardig was dat Heijne een oudere docent van een muziekschool laat voorlezen uit de lokale uitgave van De Stille Kracht (zie foto). 

Hier de site van het literaire weblog Tzum, dat wijst op een foutje in de documentaire.