Recensie: Biecht van een moordenaar (editie 1989), Joseph Roth

Nachtmerrie-achtig relaas in emigrantencafé

De Oostenrijkse journalist en schrijver Joseph Roth (1894-1939) bleef in zijn romans en novellen dicht bij zichzelf. Zijn boeken zijn doordrenkt van moeilijke gevoelens. Hij had het niet gemakkelijk in zijn leven. Zijn vrouw leed aan schizofrenie en na de opkomst van Hitler in 1933 vertrok hij naar Parijs. Daar schreef hij onder kommervolle omstandigheden onder andere in 1936 Biecht van een moordenaar en in 1939 De legende van de heilige drinker voordat hij in een ziekenhuis aan een alcoholvergiftiging overleed.

In Biecht van een moordenaar woont de alter ego van de auteur in Parijs tegenover een café dat door Russische emigranten gefrequenteerd wordt. Meteen al mooi is de caféklok die verkeerd loopt of stilstaat om aan te geven dat we ons buiten de gewone orde bevinden.

‘Soms stond ze stil, soms liep ze niet gelijk: het was of zij de tijd niet wilde aangeven, maar er de draak mee wilde spelen.’

Het relaas van de Rus Goloebtsjik lijkt daar ook op. Nadat hij in het café is aangesproken met de term moordenaar, vertelt deze voormalige politiespion zijn levensverhaal. Hij hoort al op jonge leeftijd dat hij een zoon is van vorst Krapotkin en besluit hem een bezoek te brengen in Odessa. In een café aldaar ontmoet hij de Hongaarse handelaar Lakatos, die hem wil introduceren in het paleis, maar op het laatste ogenblik wegblijft. Goloebtjsik gaat alleen. De vorst wimpelt hem, na een interventie van een andere zoon, af met een tabaksdoos. Later wordt Goloebtsjik, die zelf ook de naam van zijn vader heeft aangenomen, vanwege die doos gearresteerd, onder de wapenen geroepen en naar Sint Petersburg overgeplaatst. Daar dient hij een Parijs couturier met een groep mannequins te begeleiden naar Moskou en later terug naar Parijs. Hij raakt in de ban van de knappe Lutetia, die echter ook begeerd wordt door de andere jonge Krapotkin en hij moet zijn geweten aanspreken om haar te veroveren. Aan de vooravond van de eerste Wereldoorlog komt het tot een bloedige confrontatie met de jonge vorst, die met Lutetia in bed ligt.

Tijdens dit droomachtige relaas, waarin Lakatos op de meest onverwachte momenten opduikt, keren we af en toe terug naar de groep emigranten die de nacht doorhaalt in het café. De verteller neemt de lezer mee met zinnen als: ‘Zoals jullie dadelijk zult zien..’ of: ‘Deze of gene onder jullie, beste vrienden, zal misschien vermoeden wat voor papieren er in de aktetas van Lakatos zaten...’

Ook de kapotte klok komt ter sprake: ‘Bestendig waren zij in hun hardnekkige, bijna infame stabiliteit, en het leek ons alsof zij zich niet daarom niet bewogen omdat het raderwerk stilstond, maar omdat zij onbeweeglijk bleven uit een soort kwaadaardigheid en als om te bewijzen dat het verhaal, dat Goloebtsjik, ons aan het vertellen was, een eeuwig geldende, troosteloze geschiedenis was, onafhankelijk van tijd en ruimte, van dag en nacht.’

Door de tekst heen zijn uitspraken te lezen die te denken geven. Zoals dat het persoonlijke leven belangrijker is dan het publieke en dat woorden sterker zijn dan handelingen.

De belevenissen van Goloebtsjik lijken meer gemaakt van stof voor dromen dan van de realiteit en de persoonsverwisseling als zoon van Krapotkin wordt erg breed uitgemeten, maar tegelijk moet de realiteit ook een nachtmerrie geweest zijn voor de schrijver.

Hier mijn recensie van de met tekeningen verluchtigde versie van De legende van de heilige drinker voor Literair Nederland.

Filmrecensie: And when did you last see your father ? (2007), Anand Tucker

Dichter worstelt levenslang met onmogelijke vader

Anand Tucker zoomt in op een onmogelijke Brits vader zoon relatie. De verhoudingen tussen de twee zijn meteen duidelijk in een scène waarin het doktersgezin Morrison naar een racewedstrijd gaat en in de file komt te staan. Vader Arthur passeert zwaaiend met zijn stethoscoop de lange rij auto’s en roept dat hij naar een spoedgeval moet. Als hij eenmaal op het terrein komt, blijkt hij de verkeerde ingang te hebben. Hij weet echter de wachter over te halen hem door te laten omdat zijn zoontje Blake achterin heel nodig moet plassen. Blake kijkt daarbij heel benauwd. Hij ziet zijn vader als onoverwinnelijk, iemand die altijd alles voor elkaar kreeg door de waarheid te verdraaien.

De film schakelt over naar Londen in 1989. Blake gaat als dichter zijn acceptatiespeech houden. Zijn vrouw Kathy wil dat hij haar ook noemt en dat doet hij dan ook, niet zonder erbij te vertellen dat ze hem dat gevraagd heeft. Zijn vader is nog steeds boos dat zijn zoon geen dokter is geworden. Dat had hem financieel meer opgeleverd dan een dichterschap. Zuinigheid is dan ook een belangrijke karaktertrek van de vader.

Niet lang daarna ligt hij in het ziekenhuis met darmkanker. De dokter zegt tegen Blake dat hij weinig meer voor zijn vader kan doen. Hij gaat terug naar huis om te sterven. Blake helpt zijn moeder. Zijn vader vindt dat hij geen slechte vader is geweest. Hij roept Blake op de administratie uit te zoeken. Tot op het eind blijft de relatie zoals hij was, tot verdriet van Blake.

Hoe lang is het geleden dat we het laatst je vader gezien hebt? Het is een vraag die in de film gesteld wordt aan de vader na de dood van de opa van Blake, ook door darmkanker. De vraag is ook van toepassing op de relatie tussen Arthur en Blake en misschien op ons allemaal. Hoe staat het met onze contacten? In hoeverre laten we onszelf aan de ander zien en willen we de ander zien?  

De film is doorspekt met flashbacks vanuit het hoofd van Blake, die aangeven dat hij de verhouding met zijn vader niet verwerkt heeft. Steeds keert hij terug naar zijn jeugd en speciaal naar het jaar 1962 toen de Cuba crisis uitbrak over raketten die de Russen tot afschuw van de Amerikanen op Cuba gestationeerd hadden. Een van de meest stuitende voorvallen is een gezamenlijk kampeertocht tussen vader en zoon in de Yorkshire Dales. De vader heeft zelf waterbestendige slaapzakken vervaardigd maar die houden hen niet droog als ze hun tent net voor de regen in een overloopgebied naast de rivier hebben opgezet. Met takken omdat de vader de tentstokken vergeten is, iets dat hij natuurlijk zijn zoon verwijt.

De toenemende haat vindt een uitweg in de seksualiteit. Blake worstelt ermee. Hij wil niet als maagd sterven in een wereld waarvan de toekomst onzeker is. Als het nieuwe Schotse dienstmeisje Sandra hem na een uitstapje vraagt of hij vreemd is gegaan, zoent hij haar wild en is de verhouding een feit, maar Sandra wil niets onaardigs van Blake over zijn vader horen.

Zijn vader heeft op zijn beurt een verhouding met tante Beaty, de depressieve zus van zijn vrouw met een slecht huwelijk. Ze heeft een dochter Josie. Ze maken uitstapjes waarbij de moeder, eveneens een arts, thuisblijft. De vader gebiedt, eenmaal bij een picknickplek gekomen, de kinderen te gaan spelen en blijft achter met tante. Blake kijkt vanuit een boom wat er bij de auto gebeurt, maar kan te weinig zien, gaat hoger en valt uit de boom. Met een pijnlijke arm gaat hij terug. Zijn vader, die met tante in de auto zit, behandelt de wond en zegt dat hij beter niets tegen zijn moeder kan zeggen. Blake denkt later dat Josie een kind van zijn vader is en ondervraagt zijn tante daar later over na de dood van zijn vader.

Er zijn meer interessante relaties zoals die tussen Cathy en Blake, tante Beaty en Blake en de latere relatie tussen Blake en Sandra in deze boeiende film, die waar gebeurd is. Wellicht door het laatste is de plotlijn niet zo sterk. Het blijft meer een verkenning van gevoelens, maar die maken deze op en top Engelse film met een prachtige sfeer van de beginjaren zestig op zich tot een waar genoegen om te bekijken.

Hier de trailer.

Filmrecensie: Brick Lane (2007), Sarah Gavron

Sensueel en hartverscheurend cultureel drama

Schommel, schommel, kleine meid, en kam je mooie haar, je bruidegom die komt met vlijt en neemt je mee naar daar.

De film Brick Lane begint meteen al heel sfeervol met twee zusjes die op de prachtige platteland van Bangladesh spelen (zie foto). Hasina en Nazneen willen daar nooit weg, maar horen van hun moeder dat ze hun lot niet kunnen ontvluchten en het leven te accepteren hebben zoals het komt. De vrouw zelf kan haar uitspraak zelf niet waarmaken. In het begin van de film loopt ze in haar rode sari een vijver in.

De vader van Nazneen huwelijkt zijn oudste dochter, de zeventienjarige Nazneen, uit aan Chanu Ahmed, een gestudeerde landgenoot die in Brick Lane in Oost Londen woont.

De film maakt een sprong in de tijd. Nazneen en Chanu hebben twee dochters, Shahana en Bibi, nadat eerder een zoon overleed, maar Nazneen heeft na zestien jaar nog steeds heimwee naar haar geboortegrond. Zij en Hasina houden elkaar met brieven op de hoogte van hun levens.

Chanu pronkt met zijn intellectuele kennis, maar veel geld levert dat niet op. Hij overschat zichzelf en neemt ontslag als hij niet wordt gewaardeerd zoals hij wenst. Hij hecht aan de Bengaalse traditie, toont weinig respect voor Nazneen en tegen zijn dochters is hij erg streng. Nazneen besluit om het tekort aan gezinsinkomsten op te vullen door spijkerbroeken te gaan naaien. De Bengaalse Karim brengt ze en haalt ze weer op. Het hangt in de lucht dat er een relatie tussen hen ontstaat. Een fraaie voorafschaduwing daarvan zien we als Karim bij het afscheid van Nazneen zijn hand legt op die van Nazneen met het glas van de voordeur er tussen.    

Chanu is duidelijk niet blij dat Nazneen zelf aan het werk gaat. Demonstratief haalt hij de televisie uit de huiskamer en zet die op zijn eigen kamer. Hij koopt een computer door geld te lenen van Mrs. Islam, een islamitische woekeraarster en wil zo snel mogelijk naar Dhaka en daar gaan lesgeven op de universiteit.

De groeiende afstand tussen Chanu en zijn vrouw en kinderen wordt op maatschappelijk niveau versterkt door de rechts-extremistische Lionhearts, die na de aanslag op de Twin Towers alle buitenlanders het land uit wil hebben. Die roept weer een reactie op van de Bengal Tigers, een verzetsgroep waar Karim deel van uit maakt.

Door de hele film heen zien we de twijfel van Nazneen, opgeroepen door de uitspraak van haar moeder dat een vrouw haar lot moet accepteren. Daartegenover staan de vrijere opvattingen van hun dochters, vooral van Shashana, de oudste, die haar moeder openlijk vraagt of ze van haar vader houdt. Chanu krijgt lucht van de stiekeme relatie van Nazneen en Karim en dat doet een gezamenlijk vertrek weinig goed. Nazneen vraagt zich tegelijk af af hoe sterk haar relatie met Karim is of zij elkaar niet verzonnen hebben. Het uur van de waarheid nadert.

  

Behalve een cultureel is Brick Lane daardoor ook een sociaal drama, gemaakt naar de gelijknamige roman van Monica Ali.

Hier de trailer

Beyoncé – life is but a dream (2013), documentaire van Ed Burke

Gedreven zangeres, maar vooral gelikt

Beyoncé laat je niet toe in haar belevingswereld, kopte dagblad Trouw over een concert dat de 31 jarige Texaanse aflopen zondag in de Ziggo Dome in Amsterdam gaf. Ik was benieuwd of ze in de documentaire van Ed Burke meer over zichzelf los zou laten.

Burke toont beelden van haar ouderlijk huis, een weelderige villa tussen het groen. Het gezin bestaande uit twee lieve ouders en hun drie dochters vormt de basis van het leven van Beyoncé Knowles. Ze deden spelletjes tussen de bomen, ze renden door de watersproeier en zij aten ijslollies. Later hielp ze mee in de haarstudio van haar moeder en trad daar ook op.

Het geluk vormt de ondergrond van een druk leven met de tijdsdruk van shows, cd’s en een enorm team dat haar bijstaat, waarin iedereen wat te zeggen wil hebben.

Beyoncé praat in een simpel wit overhemd en haar lange haren op een rasta-manier geknoopt vanaf een zitbank ontspannen de beelden aan elkaar. Zakelijk en beleefd gaan niet samen heeft ze ondervonden. Alles is politiek, zegt ze, waarmee ze waarschijnlijk bedoeld dat ze zelf de touwtjes in handen wil houden, al is ze wel tegelijk wel afhankelijk van anderen.

Haar optredens zijn seksueel getint, glad, gelikt is misschien wel het beste woord dat bij haar presentatie past. Als een krolse kat schuift ze over het podium. Ze staat vaak met haar lange benen wijd, zit of ligt ook vaak op de rand het podium, dicht bij haar publiek, dat haar zo’n beetje opvreet. Perfectionisme is haar niet vreemd.

Centraal in de documentaire staat de zwangerschap van Beyoncé. Ze is nog druk aan het repeteren voor een optreden als ze in verwachting blijkt. Het voelt als een verliefdheid die ze graag naar buiten wil brengen, maar ze heeft nog niets tegen haar medewerkers gezegd. Ze is daardoor wel misselijk en moet soms snel lopen om de wc te halen. Haar dokter heeft haar geadviseerd gewoon door te gaan met werken. Het is nogal spannend omdat ze eerder een miskraam had. 

Ze was eerder behoorlijk overstuur over de breuk met haar vader en manager, maar ze vond het nodig haar eigen stem te vinden. De muziekindustrie slokte haar teveel op. Wat wil ik? is een vraag die haar bezighield en nog steeds bezighoudt. Ze begon haar eigen carrière met heftige songs in een rymth and blues stijl en Columbia Records was enthousiast. Het album 4 bevat de hits Run the World (Girls) and Best Thing I Never Had. Hier de clip van Run the World  (Girls).

Ze zegt dat ze een vrouwbeeld voorstaat, dat niet wordt ingevuld door mannen, maar door de vrouwen zelf. Die hebben allemaal dezelfde onzekerheden over hun capaciteiten. Sisterhood is voor haar belangrijk. Men moet niet denken dat een gevierde zangeres immuun is voor de levensmoeilijkheden. Ze heeft gevoelens net als ieder ander. Ze weet vaak niet hoeveel ze van zichzelf moet laten zien, maar gelukkig heeft ze de steun van haar echtgenoot Jay Z, die als artiest in hetzelfde schuitje zit.

Het is de vraag hoe geloofwaardig zij is, of ze zelf niet ingekapseld is in de commercie? Haar uitspraken over groei, zelfvertrouwen, weten wie je bent, passen zo in de damesbladen: haar baby is haar mooiste levenservaring, alles heeft een reden, kleine aanwijzingen leiden tot de volgende stap, zo vinden we onze bestemming.

Op de vraag naar haar belevingswereld kreeg ik wel en niet een antwoord. Wellicht is de belevingswereld van Beyoncé vooral bepaald door de ijslollies, die ze ook aan haar publiek trakteert. Haar shows verlichten gedurende twee uur de dagelijkse zorgen. Lift up your hands! 

Hier de trailer.

With love from Russia (2013), documentaire van Jorien van Nes

'Niets vertellen is geen leugen.'

Als een variant op de James Bond film From Russia with love brengt Jorien van Nes het spannende proces in beeld waarin onvruchtbare Westerse vrouwen naar Sint Petersburg gaan voor een eicel donatie en zwanger en financieel armer terugkeren. Door eiceldonatie is men wel de biologische moeder, maar niet de genetische.

De Nederlandse Willeke heeft endometriose en al twee zoons. Zij en haar man willen nog een derde. Ze is echter bang dat de donoren liever hun eicellen afstaan aan een stel zonder kinderen. Zo’n donatie kost hetzelfde als een vakantie, zegt haar man en dan heb je nog geen garantie dat het succes heeft.

Ulrika uit Oslo doet acupunctuur. Ze heeft eerder spermadonatie en ivf geprobeerd en is bang dat ze een nee te horen krijgt. Ze heeft al een kind, William. Eiceldonatie is een dure hobby.

In de kliniek in Sint Petersburg voert Olga Zaytseff de leiding. De Russische donoren worden streng geselecteerd, blijven anoniem en worden uitvoerig ingelicht over de procedure. Er wordt een match gezocht tussen donor en wensmoeder.

De getrouwde donor Maria met twee kinderen zou nog graag een derde kind willen, maar hun appartement is te klein. Ze kreeg niet genoeg geld voor haar donatie om een groter huis te kopen. Het weghalen van eicellen gaat onder narcose. Ze moest papieren ondertekenen over de eigen verantwoordelijkheid. Ze zou het kind willen zien waaraan ze meegewerkt heeft, maar velen willen dat niet. Ze denkt erover om draagmoeder te worden omdat dat meer geld oplevert, maar haar man is niet zo voor. Het is duidelijk een twistpunt in de relatie.   

Willeke en haar man horen dat er tien eicellen bevrucht zijn. Willeke wil dat er twee teruggeplaatst worden. De andere gaan in de vrieskist. Ze is heel blij en belt haar moeder. Voor vertrek naar Nederland geeft ze Olga een cadeautje voor de donor. Anoniem natuurlijk. Tijdens het avondeten laat ze haar zoons de test zien waarop staat dat ze zwanger is. De jongste kan zich er nog niets bij voorstellen maar de oudste zoon is blij.

Ulrika hoort dat de techniek verbeterd is sinds zij de eerste keer eiceldonatie deed. Er kan nu ook één goede embryo teruggeplaatst worden. Ze vraagt naar de gevolgen als haar zoon William later vragen gaat stellen over zijn afkomst. De kliniek geeft geen informatie, zegt Olga. Het probleem zit in je hoofd. Niets vertellen is geen leugen.

Ulrike vertelt tijdens het onderzoek dat ze last had van buikpijn. Olga vraagt haar naar de medicijnen die ze moest slikken om de slijmvorming in de baarmoeder op gang te brengen. Ulrika zou graag de plaatsing van de eicel op het scherm zien, maar Olga wil dat ze zich ontspant. Ulrika is bang voor de test, die zal uitwijzen of ze echt zwanger is. In Oslo proost ze met vriendinnen.  

De fysieke en morele implicaties van eiceldonatie zijn zo groot, dat het me niet iets lijkt om lichtzinnig over te beslissen. Willeke zegt dat ze er niet goed tegen kan dat iets niet mogelijk is. Het aanvaarden van beperkingen lijkt me net zo zinvol als het nastreven van verlangens, al maakt Willeke aan het eind echt gelukkig dat haar gezin nu compleet is. Ulrika is blij met haar kind en hoopt dat ie zo gelukkig wordt dat hij geen vragen gaat stellen naar zijn afkomst.   

Hier meer informatie en een interview met Jorien van Nes, hier een site van een Belgische kliniek die eiceldonatie verzorgt.