Het Filosofisch Kwintet over identiteit, 13 april 2013

Tijdens de Nacht van de Filosofie wordt door Clairy Polak en Ad Verbrugge in de Beurs van Berlage de aftrap verricht van een nieuwe programmareeks over identiteit.

Gewoontegetrouw zitten ze aan tafel met drie gasten. Dit keer zijn dat emeritus historicus Willem Frijhoff, de Belgisch - Nederlandse filosofe en econome Liesbeth Noordegraaf-Eelens en filosoof Jos de Mul (zie foto).

Hoe zie ik mezelf? De vraag die aan de gasten werd gesteld wordt beantwoord met hun beroepsmatige functie, hun publieke identiteit die anders is dan de persoonlijke en van belang voor het zelfbeeld, zegt Ad Verbrugge. De binding met de werkplek geeft iets aan wat hetzelfde blijft. Persoonlijke identiteit is iets moderns.

Volgens De Mul komt het begrip van idem, hetzelfde. Zo is het in het strafrecht belangrijk om zeker te weten dat de misdadiger dezelfde is als de persoon die in het beklaagdenbankje zit. In persoonlijke zin is het datgene van ons dat hetzelfde blijft, al is dat moeilijker vast te stellen. Volgens John Locke reikt onze identiteit net zo ver als onze herinnering. Dementerenden hebben dan ook last van identiteitsverlies. Hetzelfde geldt voor de collectieve herinnering, maar daar gaat het vannacht verder niet over.

Volgens Liesbeth (ik gebruik haar kortere voornaam) heeft identiteit veel te maken met denken. Foucault definieerde subjectiviteit als een combinatie van macht en weten. Als zij naar een dokter gaat is die verhouding anders dan wanneer zij college geeft.

Polak definieert identiteit als de wisselwerking van het beeld dat anderen van je hebben en dat je van jezelf hebt.

Frijhoff noemt nog een derde aspect van identiteit, namelijk wat je ermee doet, de omgang met waarden en normen, habitus genoemd. In onze onderhandelingssamenleving zitten we met elkaar aan tafel om tot een consensus te komen.

Yunus

Het gesprek gaat over Yunus en de culturele verschillen tussen Turkije en Nederland.

Frijhoff zegt dat in Turkije de rol van de staat voor de identiteit belangrijker is dan in Nederland, waar de gemeenschap meer invloed heeft. Vandaar dat er tussen de landen weinig wederzijds begrip bestaat.

Volgens De Mul heeft men in een moderne staat de keuze voor bepaalde waarden. In Turkije wordt het conflict over de identiteit uitgevochten tussen de stad en het traditionele platteland.

Verbrugge wijst op de emotie, de gehechtheid die een rol speelt bij de binding. Onze moderne opvatting over keuze vrijheid is een opvatting net zoals het traditionele idee.

De Mul ziet tegenwoordig ook keuzen zonder gehechtheid in de zgn. lichte gemeenschap die t.o. de hechte gemeenschap staat en die minder last heeft van sociale controle maar wel vatbaar is voor commercie.

Liesbeth acht de onze keuzevrijheid minder tijdens economische neergang.

Polak neemt aan dat men dan ook onzekerder wordt over de eigen identiteit en werpt meteen een befaamde Nederlandse tegenstelling op tafel:

De Nederlander als koopman - dominee

Volgens De Mul is het vingertje, dat in de Gouden Eeuw de lucht in ging, er nog steeds. Frijhoff schetst de macht die geloof en kerk altijd hadden in Nederland. De vrijheidslievendheid die daaruit voortkwam trok buitenlanders aan.

Individu en groep

Volgens De Mul spiegelt men zich aan anderen. Identiteit is, zoals Frijhoff eerder al zei, het onderwerp van een doorgaande discussie.   

Frijhoff zegt dat identiteit een begrip is met meer lagen, maar Liesbeth acht de marges voor de nationale identiteit, waarin tolerantie en pluralisme hoog in het vaandel staan, kleiner dan men denkt.

Volgens Verbrugge maakt het begrip tolerantie deel uit van de verwarring over onze identiteit.

Polak werpt individuele vrijheid en homo economicus op als centrale elementen in ons denken over identiteit.

Verbrugge stelt dat de emancipatie van het individu economisch is ingevuld.

De Mul acht de keuzedwang op het gebied van ziektekostenverzekering en energiemaatschappij niet bepaald bevorderlijk voor onze vrijheid. De traditie gaf meer geborgenheid.

Moraal

Het is niet duidelijk wie de moraal van de postmoderne mens bepaalt.

Er zijn vele kansels en minder gedeelde waarden, zegt De Mul.

Frijhoff vraagt zich af of er niet meerdere moralen tegelijk kunnen bestaan.

Verbrugge begint over de atomisering die ook angst veroorzaakt.

Liesbeth vindt het politieke debat tegenwoordig interessanter, bijvoorbeeld als het gaat om de vraag of het huishoudboekje van de staat wel op orde moet zijn.  

Wie gaan we worden?

In deze context komt Europa aan de orde.

Volgens Frijhoff zien we pas in een ander werelddeel hoe Europees we zijn. De Europese identiteit bestaat net als de nationale voor zover men daar bij wil horen.

Liesbeth ziet de opkomst van lokale identiteiten in een grootschalige structuur.

Verbrugge stelt het voor als een voetbalteam, waarin iedereen een andere functie bekleedt maar wel voor hetzelfde doel gaat.

Polak wil terug naar het individu, het idee dat de homo economicus toch niet het definitieve antwoord is. De Mul zet het individuele Angelsaksische model tegenover het collectieve Aziatische. In Europa zoekt men naar de verbinding tussen de twee modellen.

Verbrugge ziet door de crisis nieuwe identiteiten ontstaan, alleen is nog onduidelijk langs welke assen die tot stand komen. 

Polak vraagt tenslotte aan de gasten of ze hetzelfde antwoord zouden geven op de vraag naar hun identiteit als in het begin van de uitzending. Frijhoff zou meer zeggen over zijn liberale katholieke achtergrond en zijn liefde voor Frankrijk die hem gemaakt hebben tot wat hij is.

Verbrugge vat het gesprek nog eens samen. Dat was nogal veel en van alles wat, maar vanaf 16 juni a.s. wordt het thema in stukjes gehakt en nog meerdere keren opgevoerd. Inmiddels kan men ook op Facebook op de hoogte blijven. Hier de site van Het Filosofisch Kwintet.