Summum van erotische liefde of toch niet?
In deze BBC- serie over het ontstaan en de achtergrond van
beroemde kunstwerken, gaat het dit keer over De kus van Gustav Klimt (1862-1918), het meest iconische en
gereproduceerde schilderij uit de vorige eeuw, dat veel vertelt over het Wenen aan
het eind van de 19de eeuw met zijn hypocriete attitude ten aanzien
van seks. In de hoofdstad van het Oostenrijks Hongaarse rijk werd in die periode
veel aan vernieuwing gedaan. Verschillende culturele disciplines vormden een
broeikas van ideeën. Schrijver Karl Kraus (1874-1936) hekelde de dubbele moraal
van de bourgeoisie op het gebied van seks. Er werden in die tijd studies
verricht naar de relatie tussen seks en samenleving.
Klimt voelde zich in dat klimaat thuis. Met zijn 45-ste
woonde hij nog bij zijn moede en zijn twee ongetrouwde zussen. Hij was gek op
katten, vrouwen en seks, maar praatte er niet over. Men moest maar naar zijn schilderijen
kijken om hem te begrijpen. Hij werd geobsedeerd door roodharige vrouwen en nam
hen vaak als model om zijn artistieke en seksuele honger te stillen. Zijn zus
probeerde de schijn op te houden, maar Klimt dreef zijn fatsoenlijke moeder tot
waanzin. Germaine Greer meent dat hij een voyeur was, onmachtig tot het aangaan
van een volwassen seksuele relatie. Hij liet zijn modellen masturberen en
tekende ze dan. Hij verwekte ook kinderen bij hen. Veertien vrouwen claimden
zijn erfenis, vier werden in het gelijk gesteld. Hij kon geen afstand nemen van
zijn moeder, zegt kunsthistoricus Wolfgang Fisher. Hij voelde zich veilig zo,
meent John Malkovich die de rol speelde van Gustav Klimt in de gelijknamige
film uit 2006, die, zo begrijp ik uit de documentaire, wellicht eerst A Viennish fantasy heette.
Klimt maakte eerder andere portretten, zoals Julia (1901).
In 1902 schilderde hij een erotisch fries bij Ode an die Freude waarin een omhelzing de vervulling is van de
mensheid. Hij sloot zijn gouden periode, die begon na een reis naar Italië in
1903 waar hij onder de indruk raakte van de gouden mozaïeken in Ravenna, af me De
kus uit 1907. Latere schilderijen werden als pornografisch gestempeld en,
terwijl Klimt zich gekrenkt voelde, vernietigd. Klimt hield van omhelzingen. Ze
duiden op een groot seksueel verlangen, maar tegelijk verbindt hij dat ook afgunst,
haat, ouderdom en dood.
De kus stond, zo
blijkt uit een brief van Klimt uit juli 1908, eerder te boek als Het liefdespaar. Er zijn foto’s van deze
eerdere fase. De voorgrond is er later aan toegevoegd, net als de voeten van de
vrouw en de jurk waarin haar achterwerk geprononceerd naar voren komt. Het
gewaad van de man kreeg, wellicht onder invloed van de studie Geslacht en karakter van Otto Weininger,
rechthoekige figuren, terwijl het kleed van de vrouw ronde figuren bevat.
Tussen hen is een vloeiend overgangsgebied gemaakt. Kunstcriticus Richard Cork
ziet twee figuren die in elkaar lijken te versmelten. Er zou ook een opgerichte
penis in te zien zijn. De afgrond zou op een bedreiging kunnen duiden.
Er is weinig bewijs dat Klimt zelf model staat voor de man,
de identiteit van de vrouw roept vragen op. Het kan Emilie Flöge zijn, Klimts levensgezellin
gedurende twintig jaar, die hij vijf jaar eerder in een blauwe japon
portretteerde als Julia. In een notitieboekje komt een schets voor waarbij
Klimt de naam Emilie gebruikt. Maar ook Adèle Bloch-Bauer, de vrouw van een
industrieel, met wie hij een relatie had en die ook model stond voor Judith. Of
Hilde Roth, een roodharig model met een ondeugende blik, die rode Hilde werd
genoemd en model stond voor Dadaë. Maar het kunnen ook symbolische figuren
zijn.
Schrijfster Rowan Pelling noemt De kus het summum van erotische liefde. In 1908 werd het grote
schilderij tentoongesteld en enthousiast onthaald. Op dit moment hangt het in
het Weense kasteel Belvedere. De vrouw moet wel nekpijn hebben, zegt een
bezoekster. Een andere wil het liefst zo gekust worden. Criticus Cork meent dat
de man kust en niet de vrouw, en dan nog op de wang. Een feministe leidt uit de
gesloten mond en de vuist van de vrouw af dat ze zich afkeert. Ze heeft een
eigen wil en symboliseert de emancipatie van de vrouw.
De kus sluit de
gouden periode van Klimt af. Egon Schiele en Arthur Kokoschka stoten hem met
expressionistische werken van de troon. De
kus is ouderwets, In 1918 sterft Klimt op 55-jarige leeftijd aan een
beroerte. Hij heeft weinig betekenis gehad voor de kunstgeschiedenis, maar werd
in de jaren zestig op handen gedragen door jongeren. De reproducties van het werk
waren niet altijd even smaakvol. Iedereen laat zijn eigen fantasie erop los. De
kus is, vanwege de enorme publieke belangstelling, nooit gerestaureerd of met röntgenfoto’s
onderzocht. Er valt nog genoeg aan te ontdekken.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten