Vertalersgeluktoernee 2013, Athenaeum Haarlem, 16 april 2013

Met een zak over je hoofd achter je werktafel?

Er trekt weer een circus van vertalers door Nederland en dit jaar ook door Vlaanderen om hun boeken onder de aandacht te brengen die meedingen naar de Europese Literatuurprijs 2013.

In Athenaeum boekhandel Haarlem vertellen de vertalers Rien Verhoef (Suikertand), Elly Schippers (Terugkeer ongewenst) en Harrie Lemmens (Leren bidden in het tijdperk van de techniek) over hun werk, afgewisseld met animaties van Kabo Lam en Michiel Moormann.

Om in de stemming te komen geeft vertaalster Engels Nicolette Hoekmeijer onder de kop Zichtbaar/Onzichtbaar een uitnodigende inleiding over het vertaalwerk. Ze vergelijkt een vertaling met een muziekstuk als de Mattheus Passion, waarover iedereen zijn eigen opvatting heeft. Vertalen is duiden, interpreteren, keuzes maken. Ze geeft als voorbeeld de zin: I saw a dog sitting there, die een wandelaar in een nauw steegje opwacht. De vertaler vormt zich een beeld van de hond. Hoe omgaan met de spagaat tussen zichtbaarheid en onzichtbaarheid? Niet als een dirigent die tijdens de Mattheus Passion zich omdraait naar het publiek en vertelt over zijn keuze, wel eventueel in een nabespreking na de uitvoering.

Harrie Lemmens opent zijn lezing met een uitspraak van Saramago: ‘De literatuur van een land wordt gemaakt door schrijvers, de wereldliteratuur door vertalers.’ Hij heeft een humoristisch verhaal over zijn jeugd in Weert, het plaatselijke dialect, de vertelkunst van zijn moeder en een dorpsgenoot, Jan genoemd, die een wat te groot konijnenhok bouwde en die hij later terugvond in Sergeant Getúlio van de Braziliaanse schrijver Ribeiro.

Vertalen is verzinnen wat er staat in een andere taal. Hij geeft daarvan voorbeelden uit Leren bidden in het tijdperk van de techniek van Tavares, waarin een welgestelde chirurg die politicus wordt tegen zijn zoon zegt dat hij een dienstmeisje moet maken, een herenrecht om een dienstmeisje te bezitten in de nacht voordat ze in het huwelijk treedt. Door de uitspraak uit te breiden met: een vrouw van haar maken, werd de betekenis meteen duidelijker. 

Elly Schippers citeert collega Jeanne Holierhoek, die ooit vertelde dat Vertalersgeluk voor haar erin bestond dat ze vanuit haar warme werkkamer kon zien hoe de buurman het ijs van zijn autoruit krabde, maar dat het natuurlijk de vraag was of een vertaalster wel een auto kon betalen. Het vertalen van Charles Lewinsky maakt haar blij want hij geeft haar altijd bloemen tijdens een bezoek aan ons land, antwoordt per omgaande op haar vragen en zijn drie romans, die heel verschillend van stijl zijn, verkopen goed. Anders dan Het lot van de familie Meijer is Terugkeer ongewenst staccato en met veel vakjargon geschreven, alsof Lewinsky haar daarmee wilde plagen. Protagonist is de Joodse acteur Gerron die in Theresienstadt een propaganda film voor de Nazi's over het kamp moet maken. Tijdens zijn bedenktijd laat Lewinsky zijn leven de revue passeren. Gerron vluchtte na Hitlers machtovername via Parijs naar Amsterdam en werd ten slotte in Auschwitz vergast. Lewinsky bedacht de term Judskis als analogie van Polskis en stelde Schippers daarmee voor een moeilijke opgave. Haar wanhoop veranderde in geluk toen ze op het Achterhoekse judde kwam.

Rien Verhoef begint over de logistieke mobilisatie bij het begin van een nieuwe vertaalopdracht: hoeveel tijd gaat erin zitten, hoeveel geld kan hij vragen, welke research moet hij plegen, levert de titel problemen op? Vervolgens zet hij zich aan een verzoek voor een werkbeurs aan het letterenfonds waarin hij de waarde van het boek prijst en alle moeilijkheden die hij met het vertalen zal ondervinden, uitmeet. In het geval van Suikertand ging het over ingrediënten als Cambridge, spionage en een romance waarmee Ian McEwan een verhaal op hoog niveau van maakte: studente wiskunde Serena Frome schrijft een literaire recensie in het studentenblad en komt in aanraking met de geheime dienst.

De vertaling brachtt onoplosbare problemen met zich mee, net als de titel, maar Verhoef voelt zich tijdens het vertalen als een jongleur die steeds meer bordjes draaiende houdt.

Jeroen Vullings, literatuurcriticus van Vrij Nederland, leidt het tafelgesprek en begint over de keuze tussen getrouw of vrij vertalen.

Verhoef heeft les gehad van Peter Verstegen (1938) die vindt dat een vertaler zich niet meer vrijheden moet veroorloven dan nodig is. Voor Schippers heeft goed Nederlands een hoge prioriteit.

Vullings begint over de (on) zichtbaarheid van de vertaler.

Lemmens twittert sinds kort, heeft een website, zit op Facebook en wordt genoemd door Athenaeum op de omslag. Dat geeft erkenning al is hij geen Pessoa en vindt hij zichtbaarheid als vertaler ook gevaarlijk. Volgens Schippers is de eigen toon niet uit te sluiten, maar staat dienstbaarheid voorop. Dat vindt ook Verhoef, al zit hij niet met een zak over zijn hoofd op zijn zolderkamer.

Tegenwoordig staan ook vertalers onder tijdsdruk om snel een vertaling te leveren. Vooral de Engelstalige literatuur heeft daar veel last van. Een maand later met een vertaling komen scheelt heel wat omzet, zegt Verhoef die vaak al in een voorlopige versie van een nieuwe roman van McEwan kan beginnen.

Bokken in de zin van fouten zijn ook vaak te wijten aan tijdsdruk, zegt Verhoef. De redacteuren van De Harmonie lezen zijn manuscript, maar ook daar verandert het vertaallandschap door strakke planning van presentaties. Tegenwoordig werken meerdere vertalers samen aan een boek, al is dat niet meteen een voordeel.

Lemmens heeft veel baat bij Google als het om betekenissen van woorden gaat. Bokken laten zich helaas niet zien.

Schippers heeft een vaste meelezer. Er wordt niet meer zoveel uit het Duits vertaald als in de jaren zestig en zeventig, maar prijzen, bijvoorbeeld de Deutscher Buchpreis en de Büchnerpreis, kunnen een duw in de goede richting geven.

Over taalpurisme: Verhoef is niet bang om Engelse woorden als safe in een vertaling te gebruiken Schippers heeft, mede door haar cursisten van de Vertalersvakschool, het na vijfentwintig jaar afgeleerd om het woord überhaupt te vermijden.

Over titels: Schippers vertelt dat de Nederlandse uitgeefster de voorkeur gaf aan langere titels dan het oorspronkelijke Duitse Melnitz, Johannistag en Gerron. Aangezien de boeken hier goed verkocht worden, heeft Lewinsky daar geen bezwaar tegen. Sommige Nederlandse titels zijn zelfs in andere landen overgenomen. 

McEwan stelde Serena voor, maar bij toeval kwamen zij op Suikertand, dat anders dan Zoetekauw niet een persoon weergeeft. Graham Swift heeft altijd klote titels, maar mailt dan wel een betere werktitel.

Lemmens bedenkt soms zelf een titel en laat het laatste woord aan de uitgeverij over.

Zijn vertalers schrijvers?

Lemmens zegt dat hij gevangen zit en vrij moet zijn. Hij schreef zelf een boek over Brazilië, liet vijftien bladzijden in het Engels vertalen en ondervond toen wat schrijvers doormaakten, namelijk dat het een ander boek was geworden.  

Verhoef geniet van zijn essayistische teksten in het Engels. Hij vertaalt liever een goede schrijver dan zelf een middelmatig schrijver te zijn.

Ardjan Noorland vraagt vanuit de zaal waarom een vertaler van een auteur soms een nieuw boek niet doet.

Volgens Lemmens heeft dat te maken met de tijd die dan ontbreekt omdat hij met een andere vertaling bezig is.

Verhoef merkt daarbij op dat niet alle boeken van dezelfde schrijver op elkaar lijken. Zelf wacht hij op de nieuwe McEwan die met de regelmaat van de klok verschijnt.

Schippers vertaalt alles van Lewinsky die net genoeg schrijft om het te kunnen bijbenen.

De laatste vraag gaat over de vreugde, net als een schrijver, om een boek in druk te zien. Het antwoord is een driewerf ja, waarbij Verhoef ook de herdruk juichend begroet.

  

Hier een artikel uit De Groene Amsterdammer met alle informatie over de prijs, hier mijn bespreking van Vertalen wat er staat (2012) van Arthur Langeveld.  

aangepast om 17:09 in overleg met Elly Schippers, op 20 april om 9:45 uur idem met Harrie Lemmens. Inmiddels staat zijn lezing Als mijn moeder nog geleefd had - Over Goncalo Tavares en het geluk van vertalen op zijn blog, zie hier.