Eindejaarsbericht Allerhande maar vooral literatuur 2014

Samen vinden we een uitweg

Nog is de wereld niet verloren, al heeft Marcel van Dam - voor de gelegenheid op 13 november j.l. opgetrommeld om het gelijk te achterhalen op het gebied van de verwoesting van de aarde - weinig fiducie in de aanpak door politici en ondernemers. Gelukkig was er wel iemand als Marjan Minnesma van Urgenda die in heldere woorden een uitweg toonde.

Helaas zijn de politieke verhoudingen niet erg gunstig voor samenwerking tussen de landen. De kille killer Poetin gaat liever een machtsstrijd met het Westen aan en verder is de strijd tegen IS een enorme domper, vooral voor Arabieren die meenden dat er een vleugje vrijheid hun kant opkwam. In het Westen zelf neemt de economisering van het leven groteske vormen aan. Hoewel regering stelt dat het steeds beter gaat, komt iedereen steeds meer in dienst van het grootkapitaal. De vieze vaatdoekjescampagne inspireerde cabaretier Pieter Derks tot een satirisch Onze vader, waarin we de god van het geld op onze blote knieën moeten danken voor de kruimels die wij toegeworpen krijgen. Floortje Zwigtman uitte haar ongenoegen als schrijfster. Erich Kästner riep al veel eerder op om te leren zwemmen.

In het proces van verandering is het belangrijk om kritisch naar de eigen standpunten te kijken. Idealen zijn een ramp, want ze beletten je zonder omwegen simpel en eerlijk te denken, als je tegenover de feiten komt te staan, zegt de dagkalender van Krishnamurti op 4 december. Voor we het weten geloven we in zaken die we ons in het hoofd gehaald hebben. Auke Hulst zegt in Buitenwereld, binnenzee dat we zien wat we ons voorgenomen hebben te zien. Pepijn Vloemans schreef in het artikel Waarom het zo moeilijk is om van mening te veranderen (nrc.next, 5 december j.l.) dat we mentaal doof zijn voor andersluidende meningen. Niemand kan daaraan ontsnappen. Alleen nieuwsgierigheid naar de achtergrond van de mening van de ander kan ons redden. ‘Alleen door plezier te hebben in kwesties bekijken vanuit een nieuw standpunt bereiken we nieuwe plaatsen, die ons nieuwe vergezichten tonen.’

Anna Enquist is niet de meest hoopvolle persoon wat dat betreft. Zij stelt in het artikel Het verlangen naar de oppervlakte (Letter en geest, Trouw, 22 november j.l.) de ontstellende gebrek aan inhoud en diepte aan de kaak. Op haar psychoanalytische visie over het gevaar van regressie valt het nodige af te dingen valt en ook de waarschuwing van Vloemans kan daarop toegepast worden. Ze roept op een terugval het hoofd te bieden door proza en poëzie te lezen. ‘Romans en gedichten lezen waarin de auteur de angstaanjagende gevoelens in een geconstrueerde vorm oproept en daardoor benoembaar en hanteerbaar maakt.’

Filosofe Susan Neiman, winnares van de Spinozalens, opteert voor een tweesporenbeleid tussen realisme en idealisme. Ze baseert zich daarbij op Kant, die een onderscheid maakte tussen de wereld zoals zij is en zou moeten zijn. We staan met een been in de bestaande en met de ander in de gewenste werkelijkheid. Carel Peeters schrijft in Wat de hele Westerse wereld beheerst (Vrij Nederland, 8 december j.l.) dat Neiman niet gelooft in collega’s als John Gray, die slechts uitgaan van het eigenbelang van het individu. ‘Ze wil niet in een wereld van achterdocht leven die elke daad van zelfopoffering terugbrengt tot puur eigenbelang. Of die achter elke daad een streven naar macht vermoedt. Neiman hecht aan het verschil tussen ‘is’ en ‘zou moeten’. Haar realisme zegt dat de wereld op een bepaalde manier ‘is’. Haar idealisme houdt haar voor hoe hij zou moeten zijn.

Tenslotte nog een fragment uit een toespraak van de ernstig zieke Thich Nhat Hanh (zie foto) tot geestelijk leiders uitgenodigd door paus Franciscus in het Vaticaan en voorgelezen door zuster Chan Khong op 2 december 2014:

‘The world in which we live is globalized, and so too is this new form of slavery, that is connected to the economic, political and social systems. Therefore our ethics and morality also need to be globalized. A new global order calls for a new global ethic. We have to sit down together, as people of many traditions, as we are doing now, to find the causes of this suffering. If we look deeply together, with clarity, calm and peace, we will understand the causes of modern slavery, and we can find a way out.’

Alle mensen van goede wil wens ik een helder, kalm en vredig, maar strijdbaar 2015.

Hier mijn verslag van de Achterkant van het gelijk over het klimaat,

hier de tirade van Pieter Derks op de radio,

hier mijn recensie van Naar de haaien van Erich Kästner,

hier mijn recensie van Buitenwereld, binnenzee,

hier het genoemde artikel op de site van Pepijn Vloemans,

hier het artikel van Carel Peeters over Susan Neiman in VN.

Nico Keuning over Angst voor de winter, VPRO Boeken, 21 december 2014

Biograaf over huisknecht en schrijver Jan Arends

Wim Brands toont alle werken van Jan Arends die in een nieuw jasje zijn gestoken, waaronder de herziene biografie Angst voor de winter van de hand van Nico Keuning. Brands zegt dat het geen groot oeuvre is, maar wel bijzonder. Arends schreef in een paar perioden in zijn leven, een toneelstuk in een huis van een graaf, later in klinieken als Endegeest in Leiden en het Willem Arntszhuis in Utrecht.

Nico Keuning declameert het gedicht Schande dat alles zegt over het leven van Arends, dat ongelukkig was vanaf zijn jeugd in de Haagse Schilderswijk. Hij was een onwettig kind zonder vader en met een ziekelijke moeder en werd al vroeg uit huis geplaatst in een katholiek jongenspensionaat in Rijswijk. Toen dat in de Tweede Wereldoorlog moest sluiten, vertrok Jan naar Amsterdam en verhuurde zich als huisknecht. In 1951 werd hij opgenomen in Endegeest. Daar zette hij zich aan het schrijven, onder andere van Keefman, dat gebaseerd is op een medepatiënt.

Brands vraagt Keuning naar de klachten van Arends in Endegeest.

Die waren onduidelijk. Arends was onmogelijk in de gezinnen waar hij werkte, werd zo kwaadaardig dat de politie hem horizontaal moest afvoeren. In zijn hysterie riep hij dat nog wel zou laten zien wie hij was. In het verhaal Lente, herfst (1955), later uitgegeven als Vrijgezel op kamers, schreef hij het huisknechtschap. In het verhaal gaat een boekhouder op zoek naar een kamer. Hij komt eerst bij een hoertje, vervolgens wordt hem een grote kamer aangeboden die hem niet bevalt en tenslotte komt hij bij een wijf door wie hij zich kan laten vernederen. Aan het eind wordt hij op een brancard afgevoerd terwijl de vrouw hysterisch huilend achterblijft.   

Brands toont een fragment van Frank Wiering uit een verknipte uitzending van Het gat van Nederland, waarin de welgestelde bazin van Arends over hem spreekt, gevolgd door het commentaar van Arends zelf, die spreekt over een poenerig wijf en zijn onderdanigheid aan haar, die hij prettig vond.

Brands zegt dat Arends de rollen omdraaide. Dat Arends zelf dictatoriaal was.

Keuning vertelt over zijn agressie als knecht. Tijdens een diner kon hij gekke bekken trekken en rode wijn morsen op het witte damast. Hij diende ook niet meer op, was zelf beschonken, nam wraak.

Brands begint over de contrasterende milieus, waarin Arends leefde.

Keuning zegt dat Arends als kind op een Vrije school tussen hockeyende meisjes zat, waar hij zich niet thuis voelde. Op een foto kijkt hij niet in de lens maar naar een meisje. Hij was er met zijn gedachten niet bij. Er niet bij horen was essentieel voor zijn leven. Ondanks zijn erkenning als schrijver werd hij steeds gekker. Hij kon niet op zichzelf leven.

Brands refereert aan Rudy Kousbroek die ooit zei dat Arends voor de Nobelprijs in aanmerking was gekomen als hij meer werk als dat van Keefman had geschreven.

Keuning roemt de kracht van het werk van Arends, geschreven in eenvoudige bewoordingen zoals in het gedicht:

Een
kleine barst
wordt een scheur.

Een
scheur
wordt
een kloof.

En zo
staat de mens
alleen.

Het werk is toegankelijk en tegelijk onheilspellend, zoals het werk van Kafka.

Brands noemt Menno Wigman die het essay Gedichten als dunne bomen schreef bij de Lunchpauzegedichten (1974). De Chinezen waren onder de indruk van zijn gedichten omdat hij zich beperkte tot de essentie. Enkele dagen voor de publicatie ervan sprong Arends van vijf hoog uit een raam in Amsterdam. Inez van Dullemen stelde dat Arends alleen met miskenning kon leven, niet met succes. Keuning eindigt ermee dat Arends zich met succes zou conformeren aan de maatschappelijke vormen.

Hier mijn verslag van een gesprek met Wim Helsen over Arends, met daarbij nog enkele gedichten.

Wings of defeat (2007), documentaire van Linda Hoaglund en Rita Morimoto

Kamikaze piloten: slachtoffers of helden?

Rita Morimoto woont in de Verenigde Staten en had een oom die aan het einde van de Tweede Wereldoorlog kamikaze piloot was in het Japanse leger. Ze vond dit een vorm van terrorisme, maar toen ze hoorde dat haar oom vrijwilliger was,ging ze terug naar Japan om dat uit te zoeken. Haar oom, die vanwege het einde van de oorlog niet meer hoefde te vliegen, overleed twintig jaar geleden, maar twee tantes en daarnaast collega’s van haar oom leven nog wel, waardoor ze zich een beeld kan vormen van de omstandigheden waaronder de kamikaze piloten voorbereid werden en hoe ze over hun missie dachten. Vier vroegere kamikaze piloten komen uitgebreid aan het woord.

Ena Takedoko was tweeëntwintig jaar oud toen hij met zijn dodenvlucht vertrok. Hij toont Rita de formulieren met het pijnlijke bevel in een park. De publieke opinie werd gemanipuleerd. Japan zou worden omsingeld. Daardoor probeerde het China te bevrijden van het imperialisme en annexeerde het Korea. Na het verrassingsbombardement op de Amerikaanse vloot in Pearl Harbor in 1941 werd Indonesië bevrijd. Een nederlaag tegen de Amerikanen botvierde de leiding op de rekruten. Na de slag bij de Marianen verloor Japan alle vliegdekschepen. Omdat er een kloof gaapte tussen de hoeveelheid en de kwaliteit van het Amerikaanse en Japanse oorlogsmaterieel werd op 20 oktober 1944 besloten tot kamikaze acties. Vrouwen bouwden de motoren en de tanks onder de vliegtuigen. Vanwege een gebrek aan olie werd de benzine vermengd met dennenhars. De piloten waren goden, zegt tante Kimiko, ook na de val van de Filipijnen. Toen in april 1945 Japan instortte bleef het einde aan de oorlog uit. Kamikaze was niet alleen een strategie, maar de piloten dienden als voorbeeld voor de Japanners. Hoe te sterven is belangrijk in het land van de samoerai traditie. Omdat zijn motor het begaf, zwom Takedoko naar het eiland Kurosima. Op 29 juni werd hij gered door een duikboot en diende hij zich op te maken voor de beslissende slag. Op 5 augustus viel echter de atoombom op Hiroshima. Takedoko liep tussen de puinhopen en had zijn les wel geleerd. Na de oorlog belandde hij in de voedselindustrie en importeerde Amerikaanse sojabonen. Rita gaat samen met hem naar Kurosima om de oorlog te herdenken. Takedoko hoopt dat de mensheid in staat zal zijn conflicten vreedzaam op te lossen.

Ueshima Takeo heeft later thuis nooit verteld over de kwelling die de keizer hen oplegde door hen te laten instappen zonder dat ze ervaring hadden. Hij vond het heerlijk in de lucht. Hij heeft zelf nooit een kamikaze actie uitgevoerd, maar maakte foto’s van zijn collega’s. Hij kwam op 4 april 1945 terug in Tokio en zei niets tegen zijn vader over zijn opdracht. Omdat men wist dat men ging sterven, ontwikkelde men op de basis hechte vriendschappen. Hoewel leidinggevenden vertelden dat ze de piloten zouden volgen deden ze dat niet. Een uitzondering was luitenant Fujii die de dood vond op 28 mei 1945 nadat zijn vrouw zich met hun twee kinderen in een rivier had geworpen. Fujii boorde zich in een Amerikaans schip dat binnen een minuut zonk. Enkele Amerikaanse schepelingen zwommen weg. Zij zijn ook ondervraagd en kunnen zich de patriottische instelling van de kamikazepiloten voorstellen. Het had hun ook kunnen overkomen.

Nakajima Kazuo voelde zich niet gezond genoeg voor een interview, maar trots heeft de overhand om toch Rita te vertellen over zijn missie. Tijdens een schoolreisje naar een marinebasis raakte hij onder de indruk van de vliegtuigen en wilde graag piloot worden om het land te beschermen. Hij was nog in opleiding toen hij hoorde dat het zijn beurt was. Hij moest naar Okinawa en schrok zich dood. Met een poppetje in zijn zak, gemaakt door vrouwen die hen verzorgden in hun vrije tijd, stapte hij in zijn vliegtuig. Hij zag de platgebrande steden vanuit de lucht. Het regende. Tijdens een beschieting door Amerikaanse Corsairs dacht hij dat het zijn einde was, maar alleen zijn been was kapot. Na de oorlog bleef hij tot zijn vijftigste in de marine en daarna werd hij fabrieksarbeider. 

Hamazono Shigeyoshi ging net als Kazuo naar Okinawa voor een aanval op Amerikaanse transportschepen. Benzine voor de terugweg kreeg men over het algemeen niet mee, maar hij wel omdat hij een gebrekkig toestel had. Hij stelde Kazuo voor om terug te gaan. Omdat de brandstof op was, stortten ze bewusteloos neer op de berg Kaimon. Kazuo kon na de bom op Nagasaki eindelijk weer aan leven denken. Op 15 augustus kwam een einde aan de oorlog. Takeo wist zich geen raad met zijn leven. Hij voelde zich schuldig tegenover zijn gestorven collega’s. Hij ging Engels studeren en startte een bedrijfje in westerse audioapparatuur. Ook Shigeyoshi betreurde de jonge collega’s met veel talent. Hij bleef ook in de marine en zou graag nog eens de piloot van de Corsair spreken die hem, zoals hij denkt, het leven spaarde.

Wings of defeat is een rijke documentaire met veel archiefmateriaal en Japanse manga bij de verhalen over de acties van de piloten. Hier de trailer.  

Dirk de Wachter over Liefde. Een onmogelijk verlangen, VPRO-Boeken, 21 december 2014

Liefde in tijden van moerassige losheid

De Vlaamse psychiater en psychotherapeut Dirk de Wachter maakte twee jaar geleden al zijn opwachting in VPRO Boeken, toen met zijn boek Borderline times, dat veel reacties opleverde. Wim Brands vat de inhoud ervan kort samen. Het gaat over de hoge eisen die we in onze consumptiemaatschappij stellen aan onszelf stellen met als gevolg een onvermogen om met ongeluk te leven. Liefde. Een onmogelijk verlangen? is een vervolg op dit boek. Het beziet de toestand vanuit het individu dat bij De Wachter om raad komt. De lat ligt voor het individu onmogelijk hoog, zegt de psychiater, waardoor het leven voor velen lastig wordt. De prangende vraag is: hoe te leven?

Brands vraagt wanneer een kentering plaatsvond in ons onvermogen met ongeluk om te gaan.

De Wachter antwoordt dat die al ingezet tijdens de Verlichting, toen de individualiteit opkwam, voorts tijdens de industriële revolutie en ook in de jaren zestig, toen men zoveel vrijheid innam dat het collectieve in het gedrang kwam. De Wachter hecht eraan te zeggen dat hij niet vindt dat het vroeger beter was. Liefde zat vroeger verwrongen in vaste patronen, in onze tijd van maakbaarheid en koopbaarheid valt het uiteen in moerassige losheid. De Wachter stelt dat de liefde zich echter niet laat vermarkten.

Brands haakt in op de maakbaarheid, het idee dat alles oplosbaar is.

De Wachter probeert dit idee in het boek en aan zijn patiënten duidelijk te maken en stelt als oplossing voor om meer los te laten, waardoor men geheeld wordt.

Brands begint over de stoornis Adhd die met pillen onder de duim gehouden wordt.

De Wachter zegt dat deze aanpak controversieel is. Het vindt het bedenkelijk dat wij de maatschappij en ons leven daarin als een bedrijf zien. De paradox is dat hoe meer wij perfectie proberen te bereiken, hoe minder dat lukt. Zijn boodschap is om kwetsbaarheid niet te onderdrukken. Het is een voorwaarde voor liefde. De merkwaardige paradox is dat door het bestrijden van kwetsbaarheid de liefde onmogelijk wordt gemaakt.

Brands vindt de paradox glashelder. Hij begint over echtparen die de psychiater bezoeken omdat ze met de liefde worstelen. Hoe weerspiegelt de tijdgeest zich daarin?

De Wachter kan het antwoord inkoppen. Hij spreekt over de illusie van de maakbaarheid en de extreem hoge verwachtingen die men heeft, waardoor gewoonheid slecht verdragen wordt en men steeds nieuwe prikkels zoekt.

Brands kent het riedeltje van zeven dagen seks en ook nog op safari.

De Wachter zegt dat dit in kwantitatieve zin nog zou kunnen, maar dat daarbij ook nog de eis gesteld wordt dat het allemaal kwalitatief heel goed moet zijn. Hij vindt overigens dat seks een te grote plaats in het denken over de relatie krijgt toebedeeld.  

Brands refereert aan een verhaal uit het boek van een echtpaar, waarvan de vrouw problemen had gekend in haar jeugd, dat geen seks meer had. Hij vraagt of dit normaal is.

De Wachter wacht zich om iets te zeggen over normaliteit, maar zag dat het echtpaar er niet onder leed en houdt zoiets daarom voor mogelijk. Hij zegt erbij dat liefde vooral gedijt in het lastige.

Brands vraagt of hij niet het gevaar loopt als een conservatieve criticus gezien te worden.

De Wachter stelt het scherp omdat onze cultuur hem lief is en wil voorkomen dat die afglijdt naar een reactionaire toestand.

Brands begint over de cultuur van de singles die in opkomst is, zelfs met een partij.

Volgens De Wachter streeft het menselijk dier naar hechting. Singles maken het zichzelf moeilijk als het gaat om het zich verbinden. Hij is niet voor one issue partijen maar ziet ook dat een single partij verbindend kan werken in een tijd waarin relaties vloeibaarder worden.

Het gesprek zal wel weer de nodige reacties opleveren. 

Hier mijn verslag over Borderline Times, dat vaak gelezen werd.

Filmrecensie: Little Vera (1988), Vasili Pichul

Episode uit het leven van een jonge Russin

Little Vera gaat over een opstandige puber in een gezin in een industriestad in Rusland. Vera is in werkelijkheid helemaal niet zo klein. De kwalificatie slaat op haar speelsheid, haar onbezonnenheid als een jonge kat die nog niet door het leven aan banden is gelegd.

De film begint met een panoramisch beeld van de fabrieksstad, alsof Pichul daarmee wil zeggen dat leven in zo’n stad overleven is. Af en toe vinden er ook gevechten plaats tussen jongeren en de politie. De Sovjet Unie loopt op haar eind, zo weten we achteraf. Vera heeft haar middelbare school afgerond en wacht op toelating op een college. In de tussentijd hangt ze rond met haar vriendin Lena. Haar ouders kunnen niet wachten tot ze eindelijk iets gaat doen. Hun dochter werkt hun op de zenuwen. We willen graag dat hun oudere zoon Victor, arts in Moskou, met haar praat. Ze moet niet roken maar naar haar ouders luisteren, zegt hij door de telefoon.

Klasgenoot Andrej heeft een oogje op Vera, maar zij niet op hem. Hij vindt het spijtig dat het naar de marineschool gaat. Lena krijgt een relatie met een oudere man die aan yoga doet en een dochter van hun leeftijd heeft, Vera valt voor de jonge adonis Sergei. Ze vrijen in zijn oude pand. Haar vader vindt haar een slet. Vera stopt hem in bed als hij weer eens dronken is.

De komst van Victor met het vliegtuig uit Moskou brengt weinig verandering in de verhoudingen. De zoon is alleen vanwege trammelant met zijn vrouw. Zijn ouders vinden hem jammer dat hij zijn kind niet heeft meegenomen. Ze zijn in alle staten als ze horen dat Vera met Sergei wil trouwen. Daarmee gaat haar toekomst naar de knoppen. Als Vera tegen haar moeder zegt dat ze denkt dat ze zwanger is, voelt die zich voor het blok gezet. Sergei wordt uitgenodigd voor een bezoek en komt in zijn oude kleren.

De ontmoeting van de ouders met de onverschillige Sergei zet de toon voor het vervolg. Een afspraak voor een huwelijk wordt gemaakt. Haar tante geeft Vera in afwachting een boek waarin staat hoe ze zorgt voor een goed huishouden. Sergei trekt bij haar in, waardoor de verhouding tussen hem en de ouders op scherp komt te staan. Vera zit tussen twee vuren.

Alle drank tijdens de maaltijden zorgt voor een escalatie waarbij de vader zijn schoonzoon met een mes steekt. Sergie wordt in het ziekenhuis opgenomen. Vera is depressief als Victor weer op bezoek komt en het hele gezin naar zee gaat. Vera doet op aandringen van haar moeder een valse getuigenis bij de politie. Een bezoek aan Sergei in het ziekenhuis leidt tot onenigheid en vervolgens probeert Andrej, die verlof heeft gekregen om haar te zien, daar nog een schepje bovenop. Vera is zo overstuur dat ze een overdosis neemt van de kalmeringspillen die Victor haar verstrekt heeft. Net op tijd wordt ze gevonden door Victor en Sergei die, angstig over de hele toestand, uit het ziekenhuis ontsnapt is. Nadat Victor haar veel water heeft laten drinken, vertrekt hij weer. De vader stort vervolgens ter aarde en roept zijn zoon en vervolgens zijn dochter.

Little Vera met in de hoofdrol Natalja Nejoda als Vera en met Andrej Sokolov als Sergei geeft een mooi beeld van de tijd waarin de Sovjet waarden verloren gaan. Drankzucht en ergernis overheersen. Jongeren als Vera en Sergei weten niet goed hoe daarmee om te gaan en koesteren, zoals pubers eigen is, hun eigen verlangens.

Hier op Fandango de trailer van Little Vera, die in het Russisch Malenkaya Vera heet.