Michael Palin in Brazilië, vierdelige BBC-serie, begin 2013

Ik zag ooit vluchtig een reisimpressie van Michael Palin, maar nu hij door Brazilië reist, ga ik met hem mee. Na het lezen van Braziliaanse brieven van August Willemsen, wil ik wel eens weten hoe het op vier na grootste land ter wereld met zijn gemengde bevolking, snelle economische ontwikkeling en vele natuurlijke hulpbronnen, eruit ziet. 

Hoe kun je zeggen dat je de wereld hebt gezien als je niet in Brazilië bent geweest, roept Palin. 

Al reist hij anders dan Paul Rosenmöller of Bram Vermeulen. Hij kijkt minder met een maatschappelijke dan met een toeristische blik en loopt, in van tevoren in elkaar gezette scènes, vooruit op het WK voetbal in 2014 en de Olympische Spelen van 2016. Michael Palin begint in het Noord-Oosten, eindigt in het Zuiden en doet steeds maller.  

Aflevering 1: Afrikaans verleden

De Portugezen kwamen per ongeluk aan land en haalden, toen ze zagen wat er allemaal te ontginnen viel, slaven uit Afrika.

In Sao Luis in de streek Maranhao wordt een festival gehouden dat vertaald het Spring op mijn stier festival heet. Het is een vorm van heiligenverering waarbij een stoffen stier wordt gedoopt en in een verklede optocht door de straten wordt meegevoerd. Nadat in 1888 de slavernij werd afgeschaft, zakte de economie in. Het eiland Alcántara voor de kust is nooit meer hersteld van de klap. Stranden zijn de speeltuin van Brazilië. Blote meiden met meloen- of watermeloenvormige billen en peervormige lijven trekken de aandacht. Palin verbaast zich over het lawaai overal. Hij bezoekt de wandelende duinen met daartussen meren in het nationaal park Lencois Maranhenses. 

Recife in de streek Pernambuco is de vierde stad van Brazilië. Het was oorspronkelijk in handen van de Hollanders maar werd van de Portugezen. Er wordt veel muziek gemaakt. De plaats Olinda aan de overkant van de baai heeft nog een ouderwetse sfeer. In de bodega’s kun je voedsel kopen en ’s avonds een cachaca drinken. Forro is niet, zoals Palin meende, een afkorting van for all, maar van forrobado, dat feesten betekent en dansen.

Serrita in het binnenland is heet en droog, het land van de cowboys of vaqueiros zoals ze worden genoemd, die tijdens een ceremonie achter vijf losgelaten stieren aan gaan.

Salvador ligt aan de Allerheiligenbaai. De streek Bahia is rijk geworden door de suiker- en katoenplantages. Daar wonen dan ook de meeste Afrikanen van Brazilië. Er is een kerk met een gouden plafond. Geloof en bijgeloof gaan samen in het Candfomblé ritueel. Een priester voorspelt de toekomst aan Palin en weet dat Engeland nooit meer een WK zal winnen.

De wijk Pelourinho kent de groep Olodum, die een spektakel brengt met veel kleur en tromgeroffel. Liberdade is de armste wijk met favelas en capoeira, een vechtritueel. In het noordwesten van Salvador liggen Cachoeira en Soa Felix in een vruchtbaar gebied. Palin bezoekt een Hollandse eigenaar van een sigarenfabriek. Die vindt het leven in het noorden rustiger dan in het zuiden. Tenslotte vaart Palin op een oude zeilboot, genaamd saveiro, op zee.

Aflevering 2: Naar het hart van de amazone

Vanaf de grens met Venezuela trekt Palin naar Brasilia. De reis gaat vaak met het vliegtuig omdat er geen wegen zijn in het Amazone-gebied. Daardoor heeft hij een mooi uitzicht op de vele meanderende rivieren die samen zo’n twintig procent van de zoetwatervoorziening in de wereld voor hun rekening nemen.  

In de Amazone wonen Indianenstammen, zoals de Yanomami, die pas in de jaren tachtig zijn ontdekt, toen de goudzoekers kwamen en hun water vervuilden. Palin wordt verwelkomd met een rituele dans. Ze zijn zachtaardig, leven in een gemeenschappelijke ruimte en slapen in hangmatten, een nieuwigheidje voor Palin. Behalve dansen voetballen ze ook. Hun shirts bestaan uit gekleurde strepen op hun bovenlijf. Het stamhoofd vertelt dat de regering weinig loslaat over de plannen met het gebied. Hij vindt gezondheidszorg belangrijk maar verder geeft hij prioriteit aan hun taal en cultuur. Opa Palin leest de kinderen voor over president Roosevelt die met zijn zoon Kermit in een rivier kwam vast te zitten en later twee rivieren naar hem en zijn zoon vernoemde.

In Manaus komen meerdere rivieren samen. De rubberplantages zijn begin 1920 door de Engelsen naar het Verre Oosten overgebracht. Op het gerestaureerde operahuis na is de stad vervallen. Palin ziet roze dolfijnen in de Rio Negro die inderdaad heel donker is.

Vanuit Santarem vaart Palin met een veerboot naar Fordlandia. Henry Ford begon daar in de jaren dertig een eigen rubberplantage, maar de bomen en de arbeiders werden ziek, waardoor hij in 1954 opbrak en het bedrijf er nu verlaten bij ligt.

Belém is vrolijk en heeft een grote vismarkt. Er zijn ook medicijnen uit het regenwoud te koop. Palin vraagt iets tegen vermoeidheid en krijgt een fles Viagra. Vrouwen zijn hier het sterke geslacht vertelt zijn tolk. Ze neemt hem mee naar een optreden van zangeres Gaby Amarantos die haar kracht ontleent aan het oerwoud.

Rond de Xingu rivier wonen de Wauja, een kleine Indianenstam die al eerder door het Westen ontdekt is. Men filmt zelf hun rituelen om de traditie niet te vergeten. Muziek en dans zijn belangrijk. De sjamaan vreest een ecologische bedreiging door de dammen die men in de rivier wil maken om elektriciteit op te wekken. Palin raspt samen met de vrouwen maniok waarmee broden gemaakt worden.

Tenslotte arriveert Palin in de hoofdstad Brasilia dat een gedurfde architectuur heeft met onder andere een standbeeld voor de arbeiders, die de stad in vijf jaar uit de grond stampten.

Aflevering 3: Richting Rio

Palin bezoekt het mijnbouwgebied Minas Gerais. Ooit werkten er slaven in de goudmijnen, die geëxploiteerd werden door de Engelsen. De stad Ouro Preto, dat zwart goud betekent, is een welvarend cultureel en wetenschappelijk centrum en heeft een mooie kerk. Veel mijnwerkers waren erg gelovig. Tegenwoordig wordt er met grote machines ijzererts uit de grond gehaald, vooral voor China, al loopt de vraag terug. Het nationaal park Serro do Cipo wordt bedreigd door de mijnbouw en door branden. Belo Horizonte heeft zich van provinciestad opgewerkt tot de vijfde stad van Brazilië. De koffiehandel levert veel geld op. Er is zelfs een koffie-academie, waarin Palin zijn hart kan ophalen.

Rio de Janeiro heeft zes en een half miljoen inwoners die Carioca’s worden genoemd en ligt prachtig in een baai tussen de bergen. Op de Corcorado staat sinds 1931 het beeld van Cristo Redentor, dat bereikbaar is met een pendeltrein. Het Christusbeeld is een symbool van stad en land.   

In de favela’s wonen ruim een miljoen inwoners. Aan zee ontmoet iedereen elkaar al zijn er aparte stranden voor homo’s, kunstenaars en mooie mensen. Volgens Vik Muniz die een kunstopleiding in de bergen wil vestigen, lijkt Rio op St.Tropez omringd door Mogadishu. Slechts een kleine groep pleegt geweld en misdaad. De paramilitaire Bope gaat de strijd aan met drugsbaronnen en zorgt dat het pacificatiebeleid gehandhaafd blijft. In een van de gepacificeerde wijken brengt een kabelbaan de inwoners gratis naar de stad. Een Engelsman heef in een nog niet gepacificeerde wijk een boksschool, waar aan weerbaarheid gewerkt wordt. Ook wordt daar onderwijs gegeven en is er een crèche. De burgemeester vindt dat de levensstandaard in Brazilië omhoog gegaan is, maar de sociale ongelijkheid is nog steeds een probleem. Een Amerikaanse schrijfster zegt dat de inwoners binnen blijven als het regent en de vermogensverschillen voor lief nemen. In een liefdeshotel, gericht op seks, is geheimhouding verzekerd. De seksuele moraal op straat is tolerant. Minderheden als travestieten kunnen zich vrij uiten, bijvoorbeeld tijdens de jaarlijkse Gay Pride. Palin voelt zich daarbij als een onschuldig lammetje, ver van zijn stal.  

Aflevering 4: Het diepe zuiden

Het regenwoud in het zuiden, de Mata Atlantica, kent door de Europese en Aziatische instroom van immigranten een bijzondere cultuur. Ooit werd in Parati goud gewonnen, gedolven door slaven. Inmiddels worden er vliegtuigen gebouwd van het type Embraer, een concurrent van Boeing.

Sao Paolo wordt vanwege de slechte verkeersdoorstroming de helicopterhoofdstad van de wereld genoemd. Palin reist mee met een ondernemer op het gebied van vuilnis. Recycling brengt aardig wat geld op. Rapers op de vuilnisbelten spelen in de soap Avenida Brasilial, dat veel kijkers trekt. Volgens een actrice geeft het de onderkant van de samenleving een stem. Zanger Criolo uit de sloppenwijken is niet onverdeeld positief over de toekomst maar zingt met plezier.

Sao Paolo is een smeltkroes. Blumeneau de broedplaats van blanke modellen die het voorbeeld proberen te volgen in het Duitse topmodel Gisela Bünchen. De Duitse traditie leeft in deze Europese vallei nog sterk. Palin doet liever mee aan het tappen en drinken van bier en dansen dan vragen te stellen over het verleden.

Met een trein reist hij door het oerwoud. Wegen zijn hier niet. De Pantanal is een wetland met vee, vogels en paardenjongens. Een gids neemt hem mee de rivier op naar de brilkaaiman en de capibara, het grootste knaagdier. Ze vissen op piranha’s. De gids maakt er ter plekke sashimi van.  

De Iguzaú watervallen, gelegen in een nationaal park op de grens met Argentinië en Uraguay, zijn een voorbeeld van de overvloed van Brazilië. Jongeren zijn zich meer bewust van het milieu dan de ouderen zegt een gids.

De nogal gemakkelijke conclusie van Palin is dat Brazilianen optimisme uitstralen. Het WK kan beginnen, maar volgens mij kan hij beter thuisblijven. Ik wil geen woord meer aan vuilmaken aan deze Michael Palin-show.