Frits van Oostrom over Wereld in woorden, VPRO-Boeken, 24 februari 2013

De veertiende eeuw was een eeuw van crises met overstromingen, misoogsten en daarbovenop de pest. Toch was er ook literaire vernieuwing, schrijft Frits van Oostrom in Wereld in woorden, een tweeluik samen met Stemmen op schrift, dat over de periode tot de dertiende eeuw handelde.

Van Oostrom werkte als hoogleraar zes jaar aan Wereld in woorden, veelal aan zijn bureau, omdat er genoeg vakliteratuur voorhanden was en ook op internet veel te vinden is. De derde versie van zijn boek legde hij voor aan acht collega’s. Een medewerkster verzamelde hun commentaren in verschillende kleuren in één band. Een van de collega’s vond het een meeslepend verhaal. Van Oostrom hoopt op betere kritieken van vakgenoten dan Barbara Tuchman kreeg met A distant mirror: the calamitous 14th century (1978), vertaald als De waanzinnige veertiende eeuw. Tuchman had haar oordeel al klaar. Als optimistische Amerikaanse wilde ze laten zien dat een crisistijd niet het einde van de beschaving hoeft te betekenen.

Van Oostrom weet over de klimatologische veranderingen in de veertiende eeuw, omdat die geboekstaafd werden door Jan Buisman. Deze weerhistoricus maakte er zijn levenswerk van om klimaatgegevens uit Middeleeuwse bronnen te verzamelen. Er waren in de eerste decennia van de eeuw aardschokken en overstromingen, te vergelijken met de watersnoodramp in 1953, die misoogsten veroorzaakten, hongersnood en daarbij kwam nog de pest in 1347, in golfbewegingen, onvoorspelbaar als een paardensprong op het schaakbord. De Europese bevolking werd bijna gedecimeerd. 

De veertiende eeuw zit ingeklemd tussen de riddertijd en die van de Rederijkers. Een facsimile uitgave van Van Hulthem bevat een gevarieerde collectie teksten in Middeleeuws manuscript, dat, zo blijkt, zelfs voor Van Oostrom moeilijk te lezen is. Het staat bijvoorbeeld een discussie in tussen een vader en een zoon over de voorkeur voor vrouw of wijn en een kritische tekst over priesters. Ook abele spelen en de Brusselse kapelaan Jan van Ruusbroec komen erin voor. Het is een soort omnibus door een onbekende samengesteld en met een antiautoritaire strekking.   

Door de crisis trok men vaststaande waarheden in twijfel. Geert Grote, wiens ouders aan de pest waren bezweken, richtte aan het einde van de eeuw de Moderne Devotie op, een lekenbeweging tussen wereld en geestelijkheid. In Deventer vormde men een gemeenschap die in kuisheid en armoede wilde leven. Van Oostrom toont een antieke gebedsrol van flagellanten, gevonden in 1994, die dachten dat de pest een straf van god was, die ze ongedaan konden maken door zichzelf ter geselen. Nu slaat u zere voor Christus uw Here, staat er ergens op de één meter lange rol.

De omslag van Wereld in woorden slaat op een reis die Jan van Mandeville maakte.
Anders dan Jacob van Maerlandt vond hij alles in de wereld boeiend. Onderin zien we geleerden die cryptische teksten in het zand schrijven en bovenaan zien we sterrenkundigen. Meten was ween. Chirurgijn Jan Yperman schreef gedetailleerd over zijn vak. De veertiende eeuw was een tijd van destructie, maar de crises boden ook kansen. Problemen kunnen, als we de angst overwinnen, tot maatschappelijke vernieuwing leiden.

Het is jammer dat Van Oostrom niet langer kon doorpraten. Hier het vooruitkijkboekje van de uitgeverij, hier een schat van informatie op de eigen website van dit kunstwerk.