Jan Bor over Mondriaan filosoof, VPRO-Boeken, 8 februari 2015

Taal schiet tekort om de eenheid te duiden

In het boekje Mondriaan filosoof bespreekt Jan Bor, filosoof en medeauteur van De verbeelding van het denken (2014) de filosofische teksten van kunstschilder Piet Mondriaan. Wim Brands noemt het de meest inspirerende tekst die hij over Mondriaan gelezen heeft en wil eerst Jan Bor doorgronden om Mondriaan te kunnen begrijpen.

Bor besefte dat kennis niet genoeg was om antwoord te krijgen op de belangwekkende vraag wie hij was, vertrok een half jaar naar Japan om zenboeddhisme te beoefenen. Hoewel de training in Japan op een semi militaire manier gegeven werd, deed hij daarna tien jaar aan zen. Hij noemt het een parel met veel troep eromheen, net als alle godsdiensten. In het Westen hebben we een romantisch beeld van zen, maar in onze geïndividualiseerde maatschappij past het niet, merkte hij. Het bracht hem wel tot de kern, namelijk het hart als metafoor, hetgeen inhoudt dat we meer zijn dan ons denken en dat we daarnaast een ware natuur of een Boeddha natuur hebben die met nadenken niet te vinden is. De taoïst Lao-tse zegt dat heel mooi in het begin van de Tao Te Ching, namelijk dat de weg niet kan worden verwoord.

De vraag van Bor over wie hij in filosofische zin was loste als vanzelf op. Het antwoord lag buiten de woorden. Hij werd dit wonder gewaar toen hij naar een schilderij van Mondriaan keek, een voorganger van Victory Boogie Woogie in het MoMA in New York (wellicht Broadway Boogie Woogie, rs). Er was sprake van liefde op het eerste gezicht. De omgeving viel weg. Bor was alleen met het schilderij, dat ontroerde op een manier waarop muziek hem kon ontroeren, alleen dan minder vluchtig. Nooit had hij, een kijker van nature, zo intens een schilderij waargenomen.

Brands leest een fragment voor uit Mondriaan filosoof, waarin Bor zijn knappe nichtje Lisa tegenspreekt die meent dat men de schilderijen van Mondriaan alleen kan begrijpen als men zijn ideeën kent. Bor werd echter direct getroffen door het abstracte schilderij. Hij ging daar over nadenken en werd een andere dimensie gewaar, een andere werkelijkheid.

Brands gaat terug naar Mondriaan filosoof. Daarin noemt Bor Mondriaan een vertegenwoordiger van het dynamisch evenwicht dat ontstaat door tegenstellingen en deze overstijgt en verbindt, zoals de Chinese wijsgeer Zhuang Zi - in het door het Kristofer Schipper vertaalde werk De volledige geschriften - beschreef.

Bor stelt dat amateurfilosoof Mondriaan deze eenheid voor ogen had en citeert enkele uitspraken van Zhuang Zi die aangeven dat daarover weinig te zeggen valt, zoals de uitspraak Nu alles een is, kan er dan nog iets gezegd? Taal schiet tekort om dat fragiele evenwicht te vatten. Mondriaan kreeg het fragiele evenwicht in zijn schilderwerk te pakken.

Brands wil er graag nog eens verder over praten.

Bor stelt voor in de kroeg en Brands gaat daarmee accoord, dus als u nog eens twee heren heel moeilijk hoort praten over hetgeen niet gezegd kan worden, kunnen dat best Bor en Brands zijn.