De stilte van Mark Rothko (2016), documentaire van Marjoleine Boonstra

Kunst is een ontdekkingsreis in een onbekende wereld

Mark Rothko werd in 1903 geboren in Letland en verhuisde op zijn tiende met zijn familie naar Portland, Oregon. Als jood en nauwelijks Engels sprekend voelde hij zich niet thuis in de Amerikaanse stad. Marjoleine Boonstra maakt dit invoelbaar door een dakloze zwerver te ondervragen die voor het huis in Portland zit waar Rothko vroeger woonde maar dat niet weet. Ik moest denken aan het nummer I feel like a motherless child dat door Joe Cocker gezongen wordt. Kunst was in die tijd een onontgonnen terrein. Rothko zocht daarin de stilte om te groeien. Hij wilde de schilderkunst net zo aangrijpend maken als de poëzie en de muziek. Rothko noemt de stilte zuiver. Minder zeggen zegt meer dan veel zeggen.

Zoon Christopher Rothko zegt dat hij ongeveer dezelfde stem heeft als zijn vader, de zijne is donkerbruin, bij zijn vader zit er wat rood door. Hij leest teksten van zijn vader die gedurende de documentaire te horen zijn. Mark Rothko voelde  een diepe verwantschap met mythen. Kunst is een ontdekkingsreis in een onbekende wereld. Hij wilde de menselijke emotie uitdrukken en het ging hem dus niet alleen om kleur. In een gevecht met het surrealisme hield hij vast aan een eigen stijl en schilderde de wereldse rampspoed. Ingrediënten van zijn werken waren de preoccupatie met de dood, sensualiteit, spanning, ironie, humor en speelsheid, vluchtigheid en toeval en tenslotte tien procent hoop om het tragische draaglijker te maken. Hij werd beïnvloed door de muurschilderingen van Michelangelo in Florence en zag in Europa het drama in kleine schilderijen. Hij werd gefascineerd door het licht in het werk van Rembrandt, die ook de personen op de doeken niet zo belangrijk vond, zegt Wim Pijbes, directeur van het Rijksmuseum.

Biografe Annie Cohen-Solal zegt dat Rothko, die in 1970 overleed, in zijn leven veel veranderingen meemaakte. Hij ervaarde een spanning tussen de nieuwe wereld en de oude mythische en ging vaak terug naar Europa om inspiratie op te doen. Door het schilderen van de mythische afbeeldingen ontwikkelde hij een eigen beeldtaal. Kunst was zijn manier om te communiceren met de maatschappij.  

Conservator Franz Kaiser richt de tentoonstelling in Den Haag in en besteedt daarbij zowel aandacht aan begrip en emotie. Voor dat eerste wordt men langs de ontwikkeling van Rothko’s werk geleid, voor het laatste komt men meteen bij zijn klassieke abstracte werk. Rothko kwam tot een steeds grotere reductie, zegt Kaiser, die de staat van de doeken uit de klassieke periode fragiel noemt. Rothko ging naar Italië om inspiratie op te doen voor een opdracht voor een restaurant in New York en vond in een kloostercel een fresco dat hem ertoe bracht om werken voor een speciale locatie te maken, al werd dat niet voor het restaurant. Zijn wandvullende werken voor een clubhuis van Harvard verbleekten door het lichte pigment. Daarna volgde een installatie in Houston, waar men speciaal een kapel voor zijn doeken bouwde, de Rothko Chapel. Op de tentoonstelling wordt deze heel fraai geheel in de rondte getoond.

Volgens Annie Cohen-Solal ging het Rothko om het scheppen van een omgeving, waarin kunstenaar en toeschouwer zich tot elkaar kunnen verhouden en een dialoog kan plaatsvinden, waardoor transformatie mogelijk wordt.

   

Restauratrice Carol Mancusi-Ungaro loopt door zijn voormalig atelier en vraagt zich af of de verfspatten op de grond nog van Rothko zijn. Er wordt met beelden gesuggereerd dat zijn schilderijen zijn atelier representeren, zoals blijkt doeken met het traliewerk dat voor de ramen hangt. Het restaureren van zijn abstracte doeken is een complex werk, zegt ze, waarbij omdat men geen enkel houvast heeft. Het gelaagde werk is zo verfijnd dat het tijd kost om te begrijpen wat Rothko bedoelde. Ze vindt niet dat zijn latere werk wanhoop uitstraalt.   

Mensen die de tentoonstelling in het Gemeentemuseum in Den Haag nog willen zien, moeten snel zijn, want die loopt af op 1 maart a.s. 

Hier mijn verslag van de documentaire Man en paard die Marjoleine Boonstra in 2010 maakte.