Verstand en gevoel in negentiende eeuw niet op één lijn te
krijgen
Twee jaar na First love ofwel Eerste
liefde (1860) publiceerde Ivan Turgenev (1818-1883) de roman Fathers and sons, die hem vanwege het
daarin verwoorde nihilistische standpunt van een van de jonge hoofdpersoon
Bazarov, in conflict bracht met de Russische kritiek, waarna de schrijver, die
eerder al in Berlijn gestudeerd had, zijn toevlucht nam tot Frankrijk. De
maatschappijkritiek van deze medicijnenstudent op grond van de opkomst van de nieuwe
wetenschappelijke geest zal halverwege de negentiende eeuw de critici getergd
hebben, veel zoden aan de dijk zette die niet. Na een onfortuinlijke
liefdesrelatie met een moderne Odintzov die eerder met een oudere heer van adel
getrouwd was, vond Bazorov zelfs de dood toen hij zijn vader wilde bijstaan in
diens geneeskundig werk in de provincie en daarbij een fatale infectie opliep.
Tenslotte kreeg hij door een priester de laatste sacramenten toegediend die
hij, zoals Turgenev schrijft, knarsetandend onderging. Ook zijn invloed op zijn
jongere vriend Arcady ging langzaam verloren toen de wegen van de twee zich
scheidden nadat Barzarov een blauwtje had opgelopen bij de cultureel zeer
geïnteresseerde Odintzov, die volgens de vertaler op emotioneel gebied yearned for nothing and longed for
everything. Al met al heeft het nihilisme daarmee weinig voeten aan de
grond gekregen. Turgenev laat daarmee zien hoe moeilijk het is om los te breken
van de traditie.
De roman opent krachtig met een portret van de familie van
Arcady in een tijd dat het feodale systeem zijn langste tijd gehad heeft en de
vroegere lijfeigenen persoonlijke rechten kregen. De overgang ging niet zonder
problemen, zoals we meer dan eens in de roman lezen. Bazarov probeert met de
inmiddels zelfstandige boeren te praten over hun nieuwe leven, maar hoort dat
ze nog erg vast zitten aan de oude verhoudingen. Landeigenaar Nicolas Kirsanov,
weduwnaar en vader van Arcady, groeien de zorgen over de oogst bijna over het
hoofd maar gelukkig krijgt hij later steun van zijn zoon.
De komst van de weerbarstige studenten Arcady en Bazarov
vanuit Sint Petersburg op het landgoed leidt al meteen tot problemen met Paul,
de vitale, maar door het lot overgeslagen ongetrouwde broer van Nicolas. De
twist met Bazarov leidt later zelfs tot een duel waarbij Paul gewond raakt en
Bazarov niet anders kan dan het huis van de Kirsanovs verlaten en zich terug te
trekken in het huis van zijn liefhebbende ouders, al beweert Paul tegen Nicolas
dat het duel geheel zijn eigen schuld is. Daarvòòr nog speelde zich de
ontmoeting tussen madame Odintsov en Bazarov af, terwijl Arcady het aangelegde
met Katya, die jongere zus van Odintzov. In de roman blijft het, ook door de
formele omgang tussen de geslachten, lange tijd onduidelijk hoe de verhoudingen
zich gaan ontwikkelen. Gevoelens en verstandelijke overwegingen lijken
nauwelijks in evenwicht te kunnen komen. Mooi wordt dit geïllustreerd aan de hand
van de relatie die Nicolas met het dienstmeisje Fenichka onderhoudt. Zij heeft een
zoon van hem met de naam Mitja, maar neemt geen gelijkwaardige positie naast de
landeigenaar in. De aandacht die Bazarov besteedt aan de tanden van Mitja,
geeft haar meer vertrouwen in haar zelf. In onze tijd zou men alle sentimenten
rond de romantische liefde overdreven vinden, maar de manier waarop de
hoofdpersonen met hun gevoelens omgaan wordt erg mooi door Turgenev beschreven.
Het verhaal wordt op negentiende eeuwse wijze verteld en
juist dat ouderwetse heeft zijn charme. De alwetende verteller mengt zich
regelmatig in het verhaal en voegt daarmee een dimensie toe. Opmerkelijk en
sympathiek is het feit dat de verteller zelf ook niet weet of de liefde tussen
Bazarov en Odintsov levensvatbaar zou zijn geweest. Het zou best kunnen dat zij
door hun verschillend milieu nooit in staat zouden zijn het leven te delen. De
verhouding tussen de twee vaders en hun zonen laat zien dat het
generatieconflict tussen de gestudeerde zonen en hun meer traditionele vaders
ook halverwege de negentiende eeuw al volop speelde. De sfeer blijft licht,
hetgeen af te lezen is in een commentaar van de schrijver waarin hij het doet
voorkomen dat de personages verwikkeld waren in een good-natured comedy. In ieder geval bekent Turgenev zich op het
eind van zijn werk, waarin hij net als soms op een filmrol nog toevoegt hoe het
met de hoofdrolspelers verder ging, een overtuigd aanzegger van het feit dat de
liefde die sterker is dan de dood, een opvatting die lijnrecht tegenover de
opvattingen van het nihilisme staat.
Hier mijn bespreking van Liza, dat een jaar eerder dan Eerste liefde verscheen.
Hier mijn bespreking van Liza, dat een jaar eerder dan Eerste liefde verscheen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten