totaal witte kamer (2003), documentaire van Frodo Terpstra

Taaldichter die zich steeds persoonlijker uitte

De documentaire totaal witte kamer gaat over Gerrit Kouwenaar die zeer onlangs op 91 jarige leeftijd overleed. In de tijd dat de documentaire gemaakt werd presenteerde Kouwenaar de bundel Totaal witte kamer waarin hij reflecteert over de dood van zijn vrouw Paula en zichzelf hervindt in een ongezellig leven. 

De titel van documentaire als dichtbundel slaan op een kamer in hun huis in Frankrijk dat nog eenmaal wit gemaakt moet worden. Kouwenaar vertelt aan Frodo Terpstra dat de kamer ontruimd moest worden vanwege een nieuw dak en dat zij de kamer nog eenmaal wit wilden maken:

Totaal witte kamer

Laten wij nog eenmaal de kamer wit maken
nog eenmaal de totaal witte kamer, jij, ik

dit zal geen tijd sparen, maar nog eenmaal
de kamer wit maken, nu, nooit meer later

en dat wij dan bijna het volmaakte napraten
alsof het gedrukt staat, witter dan leesbaar

dus nog eenmaal die kamer, de voor altijd totale
zoals wij er lagen, liggen, liggen blijven
witter dan, samen –

Hij schreef het gedicht in Amsterdam nog voor de dood van zijn vrouw. Wit maken is het ontdoen van de bekrassing van de tijd. Wit is geen kleur maar de zuiverheid waar de kleuren uit te voorschijn komen. Daarmee is het volgens Terpstra onaangetast door de tijd.

Kouwenaar vertelt tegen Terpstra dat hij bang is dat zijn nieuwe, meer persoonlijke gedichten niet overkomen, maar op het poëziefestival in Landgraaf krijgt hij een groot applaus. Volgens redacteur Jan Kuijper van Querido is Kouwenaar opener geworden, wellicht ook door de toegenomen techniek. Zelf zegt hij dat hij zich minder bekommert om het objectiveren van zijn ervaringen, maar wel op een afgekoelde manier over emoties schrijft. Doel van de kunst is om iets aan de tijd te onttrekken. Hij hoopt dat zijn huidige poëzie geen breuk betekent met zijn eerder werk, alleen de toon is anders.

Terpstra filmt in het huis van Kouwenaar in Amsterdam en ook in Frankrijk. De sfeer is rustig, versterkt door mooie pianoklanken. Kouwenaar zit achter zijn bureau en laat zien dat hij veel versies van een gedicht maakt. Hij rookt en drinkt rode wijn en werkt nog op een oude typmachine. Ook is hij in het bezit van de pil Het juiste woord, een ondersteuning bij het dichten. 

Vriendin Anna Enquist die de nodige tegenslagen te verwerken kreeg, vertelt hoe Kouwenaar weer plezier in het dichten kreeg en is onder de indruk van zijn vermogen om in twee of drie regels omgeven door een witregel een hele afgeronde wereld te vangen. Ze was gefrappeerd door Dus vredig de avond, het laatste gedicht van de bundel dat eindigt met Zwart is de mode als een bewuste of onbewuste hommage aan Paula die kostuumkenner was.  

Terwijl het laatste gedicht het tijdstip verteert
staat de maker geledigd op van zijn tafel
hij reinigt zijn vleesmes en kijkt uit het raam

op de sierbestrating zieltogen de bladeren
verlost van hun zomer, de windengel hurkt
in het eeuwige onkruid en wacht tot er tijd is
dus vredig de avond vol afscheid en oorlog
wereld waarheid en liefde behelzen onkwetsbaar
hun ijzeren letters
nu nog iets eetbaars, bloedbeuling witbrood
dan eindelijk slapen, zwart is de mode -

Tijdens de presentatie van de bundel in een boekhandel is ook Bernlef aanwezig. Na het voorlezen klopt Bernlef hem amicaal op de schouder. Een andere verrassing is de bijdrage van Kees Fens die zegt dat Kouwenaar niet bang hoeft te zijn voor kwaliteitsverlies, want hij kiest zijn woorden al vijftig jaar erg zorgvuldig. Bij Kouwenaar geen gemakkelijke snik, maar talige rijkdom. 

Hier een analyse van het gedicht Totaal witte kamer op de blog Over poëzie.