Jheronimus Bosch – touched by the devil (2016), documentaire van Pieter van Huystee

Op zoek naar de meesterhand

De documentaire Jheronimus Bosch – touched by the devil, dat in het Nederlands werd vertaald als - geraakt door de duivel, speelt zich af tijdens de jaren van voorbereiding van de overzichtstentoonstelling van het werk van Bosch in Het Noordbrabants Museum in 2016. Vijfhonderd jaar na zijn dood komt Bosch weer thuis, zoals dat wat pathetisch genoemd wordt.

Een kleine groep kunsthistorici trekt de wereld rond om de werken van Bosch die overal hangen, met moderne technische middelen te onderzoeken en beoordelen of ze het predicaat Jeroen Bosch verdienen. Matthijs Ilsink is de coördinator van de groep en zegt dat er door detailopnames veel meer valt waar te nemen dan achter een hekje. Verschillende malen zien we hem achter de computer zitten, met veel plezier in zijn werk. Zeker aangezien hij zelf zegt dat hij niet veel meer kan dan een boek lezen en een artikel schrijven en jaloers is op iemand als Bosch die ideeën had en die ook ten uitvoer bracht.

De groep kunsthistorici gaat eerst naar het Prado waar veel werk van Bosch hangt, omdat Philips II daarop gesteld was. De directeur van het Prado noemt Bosch, anders dan de gebruikelijke ambachtelijke schilders uit de Middeleeuwen, een inventieve geest met een nieuwe kijk op de wereld. Het belangrijkste werk dat daar hangt is de Tuin der lusten. De hoofdconservator zit als een moederkloek op de werken, zoals Arjan Welles dat mooi zegt in een bespreking op FilmTotaal. Ze zegt dat Bosch als kind zeer onder de indruk moet zijn geweest van de grote brand in zijn stad. Het wordt de groep al gauw duidelijk dat ze de Tuin der lusten niet meekrijgen, maar er is meer, zoals De hooiwagen, die net als andere werken van Bosch als boodschap heeft dat wereldse verleidingen de mens tot verdoemenis leiden. Er wordt aan de hand van ondertekeningen druk gediscussieerd over de vraag of een linkshandige medewerker van Bosch het doek heeft gemaakt. Misschien zelfs na zijn dood. Boeiend was een eerdere constatering van een houtexpert die op grond van de ondergrond van het schilderij kon vaststellen dat sommige werken na de dood van Bosch gemaakt zijn. We horen dat er vaak meerdere handen aan een doek werkten. Schilderijen krijgen daarom de naam Jeroen Bosch of atelier Jeroen Bosch.

In Venetië bestudeert men onder andere het Drieluik van de gekruisigde martelares. Het gaat om een vrouw die weigerde met een heidense koning te trouwen, van God een baard kreeg en gekruisigd werd. Omdat met moderne technieken baardgroei te zien kan worden vastgesteld dat het om de fictieve heilige Sint- Ontkommer ofwel Wilgefortis gaat. De directeur zegt dat de werken die hij in bezit heeft niet zomaar in bruikleen kan geven, maar dat ze eerst gerenoveerd moeten worden, hetgeen gebeurt met geld van de Getty Foundation.

In het Escorial, nog steeds een bolwerk waar men niet gemakkelijk toegang krijgt, hangt De kruisdraging. De ogen van de verschillende figuren zijn niet allemaal even sprekend hetgeen erop wijst dat er meer handen aan het doek gewerkt hebben. Later concludeert men dat dit werk niet tot het oeuvre van Bosch behoort.

Op de dag dat Nederland tegen Spanje speelt tijdens het Wereldkampioenschap voetbal in 2014 praat Charles Mooy, directeur van Het Noordbrabants museum met de directeur van het Prado over de tentoonstelling in het Prado die voorafgaande aan de tentoonstelling in Den Bosch gehouden wordt. Hij hoort dat de Italianen hun werken niet ook nog eens aan het Prado in bruikleen willen geven en belooft een goed woordje voor het Prado te doen. Over zijn eigen tentoonstelling zegt hij tegen de groep kunsthistorici dat hij hecht aan duidelijkheid over de signatuur van de werken.

Ilsink vertelt over de vele uilen in de schilderijen van Bosch, de een duistere wereld symboliseren. Bosch geeft een visuele verbeelding van de gevolgen van de morele keuze die de mens in zijn leven maakt. Zelfs aan het eind van het leven kan het nog mis gaan, zoals Dood van een vrek laat zien. In Berlijn bekijkt hij tekeningen. De Duitse conservator vraagt naar de persoon achter de schilder, maar daarover kan Ilsink niet veel zeggen. In Antwerpen bekijkt hij een tekening uit een privécollectie, die duidelijk de sfeer van Bosch ademt. Volgens Ilsink schilderde Bosch vanuit de hel en komt er af en toe een beetje hemel naar voren. Als dat niet veel over hem zegt.

Hier de trailer, hier de bespreking op FilmTotaal.