Arie Storm over De vlammenwerpers van Rachel Kushner, Tros Nieuwsshow, 29 maart 2014

Voortgezette stille twist over de onschendbaarheid van de roman

Van verschillende kanten werd ik gewezen op de maandelijkse boekenrubriek van Arie Storm in de Tros Nieuwsshow van afgelopen zaterdag. Niet omdat Arie daarin een unieke bijdrage zou leveren, maar vanwege zijn gebrouilleerde verhouding met presentator Mieke van der Weij. Die heeft nog te maken met een passage in diens laatste roman Luisteren hoe huizen ademen waarin zijn hoofdpersoon zich nogal beledigend uitspreekt over de vrouwelijke presentator van de show. Tzum deelde foto’s van een vorige uitzending waarin Mieke haar gezicht afwendt als Arie aan het woord is. In het VPRO-programma Boeken van 13 december j.l. vroeg Wim Brands hem of hij het niet kon uitpraten met Mieke. Dat had Arie geprobeerd maar dat was niet gelukt. Een onverenigbaarheid van karakters, noemt men dat. Medepresentator Peter de Bie is daarom ook vandaag de gesprekspartner van Arie.

In tegenstelling tot zijn rubriek in Het Parool waarin Arie vaak meedogenloos uit de hoek komt, is hij op de radio weer zeer lovend over de drie door hem gelezen boeken. Hij prijst in het krap bemeten kwartier meteen de roman De vlammenwerpers van de Amerikaanse Rachel Kushner (zie foto) de hemel in. Het is haar tweede roman, de eerste kent hij niet. Hij was er zo nieuwsgierig naar dat hij een gedeelte van het boek al in het Engels las en complimenteert de vertaler. Het verhaal gaat over kunstenares Reno uit Reno die de snelste motorrijdster in de wereld wil worden en daarbij geholpen wordt door haar vriend die alles van motoren weet. Men moet even in het verhaal komen, zegt Arie, maar dan is men verkocht. De Volkskrant gaf helaas maar vier sterren maar kopte wel zeer juist dat de roman als een achtbaan leest. Kushner is een geboren vertelster en brengt een satire op de kunstwereld. Het verhaal speelt in de jaren zeventig, een periode die Arie niet onbekend is, maar wordt nergens nostalgisch. Al lezend vergat Arie zelfs dat de tijd veranderd is. Een verder sterk punt van De vlammenwerpers is dat Kushner fictie en werkelijkheid op een knappe manier door elkaar mengt. Hoewel slechts tien procent fictie is, vraagt de lezer zich steeds af of iets echt is of niet.

Het tweede boek is van de Mexicaanse Valeria Luiselli. Ze woont in New York en schreef de debuutroman De gewichtlozen. Luiselli schreef eerder een essaybundel onder andere over de werking van het geheugen, een onderwerp dat in de literatuur graag onderzocht wordt. Arie werd op de bundel attent gemaakt door een quote van Cees Nooteboom op de omslag. Anders dan wandelaar Nooteboom, fietst Luiselli door grote steden en doet daarvan verslag. Arie ziet parallellen tussen De gewichtlozen en de roman van Kushner. Het boek begint heel rustig over een getrouwde vrouw die een roman schrijft over allerlei seksuele verhoudingen die ze had tijdens een verblijf in New York. Haar man leest in het geheim de fragmenten en gaat zich toch zorgen maken of de literaire bekentenissen wellicht ook echt gebeurd zijn. Hij stelt daarover vragen aan zijn vrouw die dan weet dat hij meeleest en daar in haar roman weer op inspeelt. Op een zeker moment ziet ze het hoofd van een overleden Mexicaanse dichter in de metro en komen ook teksten van deze dichter in het boek. Dat klinkt ingewikkeld maar het zit goed in elkaar. Een intelligent boek, zegt Arie.

Tenslotte heeft hij nog even tijd om Een zoon van Limburg, het autobiografische prozadebuut van Chrétien Breukers aan te prijzen. Arie kent hem nog uit de jaren negentig, toen hij zich als dichter manifesteerde. Hij had kasten vol met poëzie en wist alles over dichters en hun werk. Later ging Chrétien naar Utrecht en begon de interessante literaire website De Contrabas met roddels en al. De roman gaat over zijn Limburgse afkomst en gaat op persoonlijke wijze in op Limburgse tradities en waarden. De vertelling is aanstekelijk en ook mooi omdat de leesgeschiedenis van Chrétien erin beschreven wordt.    

Mieke die een kwartier lang nog niet aan het woord geweest, maar mag daarna haar zegje doen, over een ander onderwerp weliswaar. Volgende maand horen we hoe het verder gaat met deze twist over de mate van onschendbaarheid van een roman en de literaire vrijheid van de schrijver.

Lang heeft de samenwerking niet geduurd. Storm kreeg zijn ontslag of is zelf opgestapt. Zie hier het artikel in NRC. 

Arko Oderwald over De mens in crisis, VPRO-Boeken, 30 maart 2014

De heilzame werking van de literatuur voor de geneeskunde

Een universiteitsdocent theoretische opvoedkunde vertelde ooit tijdens een college dat literatuur een belangrijke bron is voor pedagogen. Veel levenssituaties en persoonlijkheidsfacetten worden helderder verteld in literaire werken dan in pedagogische beschouwingen. Ook voor medicijnenstudenten blijkt de literatuur een bron van inzicht. Althans volgens Arko Oderwald die hoofddocent in de Filosofie en de literaire ethiek aan het Vumc en sinds kort is benoemd als bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van de Humanistiek, een hele mond vol. In De mens in crisis staan essays die het raakvlak van filosofie en geneeskunde tot onderwerp hebben.  

Wim Brands begint bij de huisarts die vaak met ongewisse problemen in zijn spreekkamer te maken krijgt. Volgens Oderwald is de fysiologie van mensen zo verschillend dat het niet altijd mogelijk is een uitspraak te doen over een bepaald symptoom. Achter een kuch kan een verkoudheid verborgen, maar het kan net zo goed longkanker zijn. Patiënten zijn vaak bang om met hun probleem op de proppen te komen. Bekend is het verschijnsel van de deurknop waarbij de patiënt op de valreep nog meldt waarom hij precies gekomen is. Een goede dokter herkent dit fenomeen.

In een van de essays gaat het over het verschil tussen Sherlock Holmes en Simenon, die symbool staan voor twee vormen van onderzoek, de logisch deductieve en de inductieve. Terwijl Sherlock Holmes zijn detectiveverhalen van te voren uitdacht en daarna pas op papier zette, dus achteraf, schreef Simenon naar voren toe. Hij wist dan ook vaak niet hoe een verhaal afliep. Oderwald vergelijkt de huisarts met Simenon, die zo goed mogelijk probeert waar te nemen wat de achtergrond van de klacht kan zijn.

Brands vraagt waarom hij in zijn colleges over kanker teruggrijpt op literatuur.

Oderwald noemt als voorbeeld de roman De harde kern deel 1 van Frida Vogels waarin een oom voorkomt die kanker heeft maar dat niet wil horen. De Italiaanse schoonfamilie van Frida weet het wel en ook de oom weet het, maar niemand zegt er iets over, hetgeen de oom in een dubbel isolement plaatst. Dit verschijnsel komt ook in de praktijk vaak voor. Het is nuttig voor studenten weet te hebben van een situatie als door Frida Vogels beschreven.

Vervolgens begint Brands over een essay dat gaat over Susan Sontag die in Ziekte als metafoor de negatieve connotaties van kanker, zoals de vergelijking met oorlog of vuilheid, aan de kaak stelde en het liever zonder metaforen deed. Ze had toen net borstkanker doorstaan, maar kreeg ook nog eens baarmoederhalskanker en leukemie. De laatste ziekte werd haar noodlottig, maar ze wilde er niet over praten. Haar zoon David Rieff schreef Zwemmen in de zee des doods over haar einde. Oderwald noemt ook een auteur die positieve metafoor heeft voor kanker. Herman Francke die aan prostaatkanker leed, schreef in Traag licht dat hij de ziekte vergeleek met een zeiltocht.

Brands wijst nog op een artikel van zijn hand over deze materie op internet, dat hier te vinden is. Brands geeft hierin een voorbeeld van een vrouw die met haar pijnklacht het hele medische circuit afgaat voor men alleen achter de oorzaak komt.  

Dame met het witte hoedje (1997), documentaire van Aliona van der Horst

Je leven opofferen voor een idee

Volgens een recent artikel van Amnesty International lijkt het misbruik van de psychiatrie voor tegenstanders van Poetin weer in opmars. In haar debuutfilm portretteert Aliona van der Horst de oudere Russische Hanna Vasiljevna Michailenko uit Odessa die tussen 1980 en 1988 opgesloten zat in een psychiatrische inrichting van de KGB in Kazan omdat ze niet wilde infiltreren in de dissidentenbeweging, die van zich liet horen in de tijd van Breznjev. In fragmenten, afgewisseld met een interpretatie van een sprookje van Andersen, ontvouwt Hanna haar levensverhaal.

De documentaire begint met de stem van psychiater Semyon Gluzman die het sprookje De kleren van de keizer van Hans Christiaan Andersen toepast op de Russische situatie in de Sovjettijd, waarin spelregels golden zoals je mond houden over zaken die niet klopten. Dissidenten wilden die zaken juist in de openbaarheid brengen en riepen spreekwoordelijk dat de keizer bloot was.

In een volgende scene belt Gluzman Hanna over een symposium dat hij organiseert voor psychiaters over het misbruik in de psychiatrie en nodigt haar daarvoor uit. Hanna zegt dat ze komt als haar kunstgebit klaar is. Ze heeft last gehad van een kaakontsteking. Ze vertelt tegen de tandarts dat de deplorabele toestand van haar gebit te wijten is aan het vitaminegebrek tijdens haar gevangenschap. 

De stem van Gluzman vertelt dat het jongetje uit het sprookje dat uitriep dat de keizer bloot was, opgepakt werd door de KGB, schizofreen werd verklaard en opgesloten in een inrichting.

Aliona toont haar een foto van de inrichting in Kazan, die regelmatig in de documentaire opduikt. Hanna kan zich de afbeelding niet zo goed herinneren, daarvoor zou ze de plattegrond erbij moeten nemen, maar het brengt wel allerlei nare herinneringen boven. Bijvoorbeeld aan het afdelingshoofd die ook haar behandelaar was en die haar bruut verhoorde. Hanna kreeg neuroleptica toegediend die haar gestel ondermijnden en haar wankel en rusteloos maakten. Ze kon twee jaar niet praten of eten omdat haar kaak vast zat en haar tanden vielen uit. Als men geen pillen slikte, kreeg men injecties in de bil die ontstekingen veroorzaakten.

De stem van Gluzman vertelt dat Hanna op een school werkte en niet zweeg. Daarom werd ze uit het leven gehaald. Ze offerde zich op voor een idee.

Nog altijd is Hanna strijdbaar. Als ze met Aliona bij de ingang van de markt is en een verbod krijgt van de marktopzichter om te filmen, dient ze een klacht in bij de politiecommissaris. Tijdens haar opsluiting heeft ze veel geleerd van de willekeur, het idee dat een mensenleven niets waard was en daar verzet ze zich nog steeds tegen.

In haar huisje luistert ze naar verzetsliederen. Ze was ooit getrouwd maar haar man vluchtte toen hij hoorde dat de KGB achter haar aan zat. Ze vertelt dat ze zich in de gevangenis verloren voelde en zich wilde ophangen, maar dat niet deed uit angst dat ze gesnapt zou worden of verklikt en platgespoten naar een afdeling voor agressieve gevangenen zou worden overgebracht. Ze besloot te overleven om na te vertellen, bijvoorbeeld over de elektroshocks die een medegevangene kreeg, waardoor haar rechterhersenhelft uitgeschakeld werd.

Ze doet dit dan ook tijdens het symposium dat door Gluzman is georganiseerd. Ze vertelt over haar weigering om te infiltreren in de dissidentenbeweging en de noodlottige gevolgen daarvan, dit strijdbare mensje met haar onafscheidelijke witte hoedje.

De stem van Gluzman eindigt ermee dat de keizer uit het sprookje tenslotte dood ging en dat de slachtoffers en de beulen, die overbleven, inmiddels gewoon naast elkaar wonen. 

Hier Aliona zelf over deze boeiende documentaire qua vorm en inhoud.  

Kinderen met Kopzorgen (2013), documentaire van Ingeborg Jansen

Goed opgeleide ouders zoeken bij opvoedingsproblemen steun bij therapeuten

De rolluiken van het Riagg gaan open. Dat is letterlijk bedoeld. De therapeuten openen hun kamerdeuren. In de wachtkamer strijken de eerste cliënten binnen. Een nieuwe dag in de hulpverlening aan kinderen en jongeren begint. Voor het leesgemak bespreek ik elk geval apart. In de uitzending werd een geval, net als in de werkelijkheid gebeurt, in de tijd opgesplitst.

Gezinstherapeute Marieke Vonk praat met Louise en haar moeder. De laatste maakt zich zorgen over haar dochter. Louise zegt dat ze een broer heeft met Adhd en dat ze zich daarom alleen voelt. Na het inwinnen van informatie volgt een gesprek over een behandelingsplan, zegt Vonk.

Kinderpsychiater Aad Stierum (zie foto) heeft Gebraiel en zijn moeder op bezoek. Het gaat om een intake. Hij praat eerst met de moeder en gaat, als zij de kamer uit is, aan de slag met haar zoontje. ‘Kan je me aankijken als je praat? vraagt Aad. Gebraiel tekent zichzelf. Stierum looft zijn tekening.

Tijdens een teamoverleg vertelt Stierum over zijn indruk van Gebraiel. Door zijn contactstoornis gaat de diagnose in de richting van een autistische stoornis.

Ieder kind is anders, zegt hij later. Hij spreekt met de moeder van Gebraiel en vertelt haar dat er meerdere kanten aan de autisme spectrum stoornis zitten. Haar zoon zal altijd wat vreemd blijven in het contact en moeten aanleren wat wij aanvoelen.

Sonja Boddé praat met Felicia die in behandeling is vanwege gedragsproblemen. Felicia vertelt over een ruzie in de klas waarbij zij gewelddadig werd.

Boddé zegt dat door de toegenomen snelheid in de maatschappij kinderen eerder in de problemen komen.

Met Felicia gaat het beter, al is ze nog wel snel boos. Ze schiet snel door een grens. Het is daarom belangrijk om, door het zoeken van de oorzaak, de agressie te verminderen.

Gezinstherapeute Arianne Slot bekijkt samen met een collega de samenwerking tussen Anouk en haar vader. Anouk heeft last van hechtingsproblemen. Slot constateert dat ze zelfbepalend is.

Later toont ze een video aan de ouders van Anouk. Ze zegt dat hun dochter een druk kind is met veel temperament die de regie graag overneemt.

Anouk doet speltherapie met een ander meisje om te leren samenwerken. De begeleidster breekt in om het spel te bespreken.

Stierum praat met de veertien jarige Rico en zijn moeder. Zijn moeder zegt dat haar zoon anders is dan anderen, stuiterend gedrag vertoont, op school op zijn tenen loopt en thuis alles van zich af praat. De problemen dateren vanaf haar scheiding, zo’n vier jaar geleden. Eerder waren er spanningen en Rico had daar last van. Stierum gaat verder met Rico,die vertelt dat hij praat over alles wat hij ziet en denkt. Hij vindt niet dat hij het thuis moeilijk heeft.

Later bespreekt Stierum het behandelingsplan met Rico en zijn opa, omdat de moeder te moe is om te komen. Stierum vindt Rico een leuk joch zonder veel problemen. De aanwezige problemen horen bij het proces van scheiden en weer opnieuw beginnen.

Stierum en Arianne praten met de zwarte Chazirel en zijn moeder. Behalve problemen met de opvoeding heeft ze schulden. Arianne vraagt de jongen of zijn moeder verdriet heeft. De jongen beaamt dat. Stierum wil eerst ouderbeleiding regelen en daarna ruimte maken voor het verdriet van de moeder.

Vonk praat met Joanne en haar moeder. Joanne is slachtoffer van seksueel misbruik. Haar moeder schrok nadat Joanne zei dat ze uit het raam wilde springen om rust in haar hoofd te krijgen.

Vonk is voorzichtig met een diagnose, al moet het onderwijs die tegenwoordig hebben om geld te krijgen.

Boddé spreekt met Luna die Adhd heeft en een vriend die anderen bedreigt. Luna heeft nog geen contact gehad met de politie. Ze is blijven zitten omdat de school geen rekening houdt met haar Adhd. Om te slagen heeft ze rust in haar hoofd nodig. Omdat ze veel piekert stelt Boddé een piekertijd voor, waarin ze dat kan doen. Luna krijgt een behandeling na een opgelopen trauma.

Stierum praat met Stella en haar moeder over de adhd medicatie van Stella. Moeder vindt het eng als Stella geen contact maakt als ze zo’n pilletje geslikt heeft. Volgens Stierum hoort het hyper gefocust zijn bij de stoornis. Hij zegt dat Stella steeds moet afwegen of ze een pilletje neemt en adviseert om er na de examens geruime tijd mee te stoppen.

Stierum zegt dat er bij ernstige problematiek niet altijd genezing mogelijk is en dat men zich realistische doelen moet stellen. Vonk vult aan dat er geen garantie is voor succes en dat een therapie soms weinig oplevert. De vader van Luna wil niet dat zijn dochter in dagbehandeling gaat. Hij vind haar geen getraumatiseerd kind maar een meisje met pubergedrag. Luna is het niet met hem eens.

Arianne Slot is zo’n beetje de moederkloek van de vestiging. Ze spreekt op grond van lange ervaring. Ze ziet ouders die goed opgeleid zijn en graag willen dat hun kind gelukkig wordt. Men signaleert sneller dat er iets mis is. Zelf denkt ze dat een beetje meer plichtsbesef ook wel goed zou zijn. De huidige crisis zorgt voor een grotere toeloop van cliënten. Men hoopt dat het Riagg de problemen kan oplossen, zo werkt dat niet. Een diagnose geeft ook verdriet, zegt ze.

Slot pakt haar tas in, Stierum doet zijn deur op slot. De rolluiken gaan dicht. De dag zit erop.Tomorrow is another day.

The Manor (2013), documentaire van Shawney Cohen

Voer voor psychologen

In het begin van de documentaire filmmaker stelt Shawney Cohen zijn joodse familie voor, die het minikasteeltje The Manor in de Canadese provincie Ontario bewoont. Het is een niet eens zo’n apart gezin zegt Shawney, behalve dan dat zijn vader (in het midden), na eerdere beroepen, dertig jaar geleden een stripclub opende, waarin Sammy (links), de jongere broer van Shawney (rechts), werkzaam is.

De vele schaars geklede meiden in hun omgeving vormen niet het enige typische aan dit gezin. Het valt meteen op dat de bijna zestig jarige vader Roger zeer zwaarlijvig is en of en toe naar de EHBO moet, terwijl zijn vrouw Brenda heel smalletjes is. We horen dat haar ouders zijn omgekomen in concentratiekampen. Dat moet bijna wel haar eetstoornis verklaren en anders is het wel het niet al te gelukkige huwelijk met of de onderneming van Roger. Shawney maakt zich zorgen over zijn ouders. Hij noemt zich een buitenstaander in de dysfunctionele familie met assistenten en laat ons een tijdje meekijken.  

Het zou een vermakelijk portret zijn als het niet zo’n triest gezelschap was. Roger eet de hele dag door, zogezegd omdat hij als kind straatarm was. Brenda heeft de keuken tot haar domein gekozen en is daaruit niet weg te slaan, behalve om af en toe een blik te werpen op een zwanenechtpaar dat bij de vijver woont, dat meer geluk lijkt te kennen dan zij en haar man. Sammy verdient een goede boterham, die hem in staat stelt een patserige auto te kopen. De langharige assistent Bobby heeft vast gezeten voor een roofoverval en en de vroegere stripster Susan is bedrijfsleidster van het aanpalende hotel, Sue’s Inn genoemd, waarin met kan boeken voor een jaar of een nacht.

De zaken in het familiebedrijf gaan niet best. Roger is op zoek naar nieuwe danseressen en bekijkt filmpjes van gegadigden, terwijl hij door de telefoon commentaar geeft op al dat vlees zoals Brenda tegen Shawney opmerkt. Susan gebruikt drugs en moet met een overdosis worden opgenomen, Bobby handelt in pillen en wordt later ingesloten omdat hij zijn vrouw zou hebben mishandeld. Roger wil Susan er aanvankelijk uitzetten maar neemt haar toch weer in genade aan en strijkt ook nog eens over zijn hart als Bobby vanwege gebrek aan bewijs vrijgelaten wordt. Ook in het gezin zijn de verhoudingen niet geweldig. Roger heeft het niet op Gillian, de blonde vriendin van Sammy. Hij denkt dat de vroegere stripgirl zijn zoon in de steek zal laten voor een ander en wil dat hij een joodse vrouw aan de haak slaat. Gillian verdiept zich wel in voedingsleer, ontdekt ook de vele laxeermiddelen die de moeder in de kast bewaart en staat Roger bij met dieetadviezen, maar kan niet verhinderen dat hij een maagverkleining moet ondergaan.

Na de operatie begint Roger een daklozen- en verslaafdenopvang. De naam van het hotel wordt daartoe aangepast. Shawney krijgt een verhouding een kunstenares uit Toronto. Het gezin lijkt in betere doen tot Brenda, die toch al last had van botontkalking, haar heup breekt tijdens het schaatsen. Omdat ze in het ziekenhuis slecht eet, bespreekt Shawney met zijn vader de noodzaak van psychologische hulp, maar zijn vader meent dat de ziekte sterker is dan zijn vrouw en dat Shawney beter een pizza voor haar kan meenemen. Als ze weer thuis is, vertelt Brenda hem dat eten haar somber maakt en dat onthouding een gevoel van controle geeft. Shawney regelt een intake gesprek met een psychologe, die haar vragen stelt over haar huwelijk, maar helaas de mogelijkheid open laat om een vervolgafspraak te maken.

Brenda trekt zich weer terug in haar keuken. De kunstenares belt Shawney dat ze twijfelt over een relatie met hem. Ook Gillian heeft het voor gezien gehouden. Pa eet weer flink. Shawney verbindt zich met de stripclub, omdat zijn vader meer vertrouwen in hem heeft dan in zijn jongere broer. Tijdens de 42 ste trouwdag van de ouders die met een uitbundige maaltijd wordt gevierd, vraagt Shawney zich af of er ooit iets zal veranderen. Waarmee hij aantoont dat een gezinsdynamiek taai is en niet zo gemakkelijk valt te wijzigen. 

Hier de trailer.