Zonder wrijving geen glans
René Roelofs maakte voor de televisie een driedelig werkstuk
van de documentaire die gebaseerd is op het gelijknamige boek van Paul Scheffer
uit 2008. In 2000 vroeg Scheffer al aandacht voor de problemen rond de
integratie van buitenlanders in zijn essay Het
multiculturele drama. De site van de Ikon vat de televisiedocumentaire
aardig samen:
De
drie documentairedelen geven een impressionistisch beeld: de serie is
samengesteld uit kenmerkende archiefbeelden – fragmenten van documentaires,
reportages, speelfilms en nieuwsuitzendingen – afkomstig uit Zweden, België,
Nederland, Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië, voorzien van commentaar.
In de drie delen staan achtereenvolgens de thema’s 'vermijding', 'conflict' en
'aanvaarding' centraal.
Deel
1: Vermijding
Roelofs en Scheffer gaan terug naar de tijd dat de eerste
gastarbeiders in Europa verschenen. In het zuiden was men arm en werkloos, hier
was werk in overvloed. Werkgevers ging naar Noord-Afrika om werkwilligen te
selecteren. Een Hollander keurde arbeiders, die Frans dienden te spreken anders
maakten ze geen schijn van kans. Verder bepaalde hij op grond van zijn intuïtie
wie hij aannam. Ook Spanjaarden kwamen naar Nederland, later gevolgd door
Turken, die vanuit Duitsland doordruppelden.
Behalve gastarbeiders kwam men ook terug uit de voormalige
koloniën. Engeland kreeg te maken met een toestroom van West-Indiërs, vooral uit
India en Pakistan. Vanwege huisvestingsproblemen trokken die groepen naar
elkaar toe. Er was sprake van vermijding van twee kanten, met rassenonlusten
tot gevolg. Om de spanningen te verminderen werd aandacht aan integratie
besteedt op dansavonden waarop men samen in Engeland de Mambo danste. Grappig was
een instructie die toekomstige allochtone tramconducteurs kregen.
Italianen zongen in het weekend in een Duits sociaal
centrum, waar nonnen wijn schonken. De mannen hadden Italiaanse producten in
hun koffers, om te kunnen wennen en geld uit te sparen. Turken in Duitsland
gebruikten een lege wagon als hun gebedsruimte.
In Enschede vroeg een mevrouw dertig gulden voor een persoon
in de week. Anderen maakten misbruik van de beperkte slaapgelegenheden. Een man
met een sigaar zei dat de opvang een hobby van hem was, maar streek wel veel geld
op, ook aan bemiddelingskosten, omdat de buitenlanders de taal niet kenden.
Men leert begrijpen dat de taal van belang was voor een
betere verstandhouding. Het was een proces van twee kanten. Wij dienden op onze
beurt te accepteren dat buitenlanders andere gebruiken hadden.
Toen de werkgelegenheid afnam, ontstonden spanningen.
Autochtonen begrepen niet waarom gastarbeiders hun werk deden. Een jonge man vond
het verkeerd dat Arabieren hier bleven. Hun cultuur was zo anders dan de zijne.
Een Turkse Zweed weerlegde dat zijn aanwezigheid geld zou kosten. Hij werkte en
droeg belasting af aan de staat. In Stockholm discussieerde men erover of een
Turk politieagent kon worden.
De conclusie was dat door segregatie problemen enige tijd
buiten schot bleven.
Deel 2: Conflict
Nieuw problemen ontstonden toen de gezinnen van de
gastarbeiders hier naar toe kwamen. Het Britse parlementslid Enoch Powell vreesde
dat de oorspronkelijke bevolking overspoeld zou worden door buitenlanders. Ook
Willy Brandt, leider van de sociaaldemocraten, vroeg zich af wanneer de grens
aan de instroom bereikt was. Zijn Zweedse collega Bildt zei evenwel dat men ook
kon leren van andere culturen. Een intellectuele allochtoon vertelde over de
andere kant. Hij hield ook van zuurkool.
Autochtonen voelden het verlies van hun vertrouwde wereld. Een
tweedeling in de maatschappij tekende zich af. Een Rotterdammer verweet het de
gemeente dat men toeliet dat zoveel allochtonen in pensions gehuisvest werden.
Treurig zijn de beelden van wijkbewoners die brand stichtten in oude
woningen (zie foto). In de jaren negentig werd het onbehagen door de politiek
schoorvoetend herkend. Tegelijk diende een tegenbeweging zich aan. Op het
Binnenhof werd gedemonstreerd tegen de komst van Janmaat in de Tweede Kamer.
Ruud Lubbers sprak de Turken in hun eigen taal toe.
De kinderen van gastarbeiders voelden zich tussen wal en
schip terecht komen: ze waren geen deel van de nieuwe cultuur en hoorden ook
niet bij de cultuur van hun ouders, die er vanwege de kinderen toch vaak voor koen
in het gastland te blijven. Op school werden ze vaak buitengesloten. Grappig is
een fragment waarin Sami, een Turks jongetje, een Belgisch jongetje leert
lezen. Als de interviewer die Sami van zijn werk houdt, aan het andere jongetje
vraagt welke nationaliteit hij heeft, antwoordt het jongetje dat hij Zwaams is,
waarop Sami enorm moet lachen. Taalproblemen in de gezinnen zijn een onderdeel
van cultuurproblemen en zorgden voor een verwijdering tussen ouders en
kinderen. De laatste uitten hun ongenoegen. In de buitenwijken van de Europese
steden laaiden de vlammen op.
Een Frans schrijver relativeert de tegenstellingen door te
zeggen dat integratie altijd met conflicten gepaard gaat. Inmiddels dient zich een
nieuwe controverse aan, die over de islam.
Deel 3: Aanvaarding
Er worden stevige debatten gevoerd over de vraag of
hoofddoekjes op school verboden moeten worden. De Zweedse allochtone Fadime
verliet haar ouders en reisde met de trein door het land tot ze heimwee kreeg.
In 2002 werd ze door haar vader vermoord. Haar begrafenis trok veel
publiciteit.
Cabaretiers meten het onderwerp integratie breed uit, Rowan
Atkinson houdt een lezing, waarin hij zegt dat hij nu wel weet hoe hij een
curry moet maken, dus dat die gebruikers daarvan wel het land uit kunnen.
Salman Rushdie krijgt echter de moslimwereld over zich heen met de publicatie
van De duivelsverzen. Groen Linkser Rabbae vond het boek kwetsend voor moslims,
maar wijst de oproep om hem te vermoorden af. Ook de Deense spotprenten over de
profeet wekken wraakgevoelens op in de Arabische wereld. Ayaan Hirshi Ali is
een van degenen die zich keihard voor de westerse opvattingen opwerpt. Theo van
Gogh laat zich ook de mond niet snoeren. In 2004 wordt hij doodgestoken op
straat. Burgemeester Cohen houdt een strijdbare maar samenbindende toespraak op
de Dam. Een moslimjongere zegt daarentegen dat vuur met vuur bestreden is.
De multiculturele samenleving komt onder vuur te
leggen. Merkel zegt dat die voorbij is. Assimilatie is een misdaad, zegt
Erdogan anderzijds tegen Turken in Duitsland.
Volgens Anil Ramdas is de samenleving multicultureel en
is dat proces nooit voltooid. Er komen steeds andere nieuwkomers, terwijl
eerdere nieuwkomers langzamerhand een plaats verwerven in de maatschappij zoals
rapper Ali B. en PvdA-er Aboutaleb aantonen. De laatste neemt stelling tegen
Leefbaar Rotterdam die de nieuwe burgemeester op de hak neemt.
Het is de vraag wat het inburgeringsexamen bijdraagt
aan de goede verhoudingen. Volgens een allochtoon wordt er een overtrokken
beeld van Nederland geschetst met blote borsten, zoenende homo’s en
overstromingen om buitenlanders af te schrikken.
Tariq Ramadam gooit olie op de golven in Frankrijk door een
tussenpositie in te nemen. Hij vindt dat islamfobie moet kunnen. In Zweden neemt
een knappe zwarte vrouwelijke minister voor integratie geen blad voor de mond.
Langzamerhand vindt een gewenning plaats, waarmee de huidige
toestand wordt aanvaardt. Het debat over de vrijheid van godsdienst blijft
evenwel een leerschool voor iedereen. Conflicten richten zich op nieuwe groepen
terwijl de oudere allochtonen een plaats in de maatschappij vinden. De
conflicten kunnen ook gezien worden als een teken van de kracht van een open
samenleving. Zonder wrijving geen glans. De kring wordt langzaam ruimer. Dit
vormt een hoopvol einde van een lange serie beelden van de laatste vijftig jaar
rondom de integratiegeschiedenis.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten