Stefan Hertmans over Oorlog en terpentijn, VPRO-Boeken, 8 september 2013

De roman Oorlog en terpentijn gaat over de grootvader van Stefan Hertmans, maar ook over de Eerste Wereldoorlog die voor België een heel andere betekenis heeft dan voor Nederland.

De oorlog kwam zeer onverwachts, de loopgravenoorlog duurde vier jaar en werd een traumatische ervaring die doorwerkt tot de dag van vandaag, zegt Hertmans.

Wat heb je aan je grootvader te danken? vraagt Wim Brands.

Alles, antwoordt Hertmans. Omdat de grootvader inwoonde in het gezin was hij vaak in de buurt. Hij leerde hem schrijven, schilderen, bracht hem in aanraking met muziek en leerde hem kijken.

Brands vraagt naar de eerste herinnering van Hertmans aan zijn grootvader.

Hertmans noemt de scène waarmee hij de roman opent, aan het strand van Oostende, een sfeer die James Ensor weergaf, al kon opa, zelf staande in een klassieke traditie, diens werk niet waarderen.

Brands wil weten wanneer hij het dagboek van zijn opa in handen kreeg.

Een paar jaar voor zijn dood. Stefan kreeg eerder een horloge dat hij stuk had laten vallen en voelde zich daar schuldig over. Aan het doodsbed van zijn opa, inmiddels dertig jaar geleden, beloofde hij dat hij iets met het dagboek zou doen.

Brands vraagt over de oorlogservaringen van zijn opa.

Hij raakte vijf keer gewond waarvan drie maal zwaargewond en werd als korporaal geridderd. Hij leek op de brave soldaat Schweik, een toneelstuk van Bertold Brecht. Na de oorlog verzonk hij in de anonimiteit. Door het schilderen verwerkte hij zijn oorlogservaringen.

Brands vraagt naar het gruwelijkste dat opa meemaakte.

Hertmans heeft daar geen lijstje van, maar zegt dat opa verbitterd raakte door het sterven van een kameraad en door een bestraffing omdat hij ’s nachts tussen de loopgraven munitie van de vijand had opgeraapt om hen daarmee te beschieten en zijn manschappen te redden. De bestraffing kraakte hem, zegt Hertmans.

Net als in Im Westen nichts Neues van Erich Remarque miste men het vermogen om over de ellende te praten. Opa vertelde veel maar zweeg over zijn persoonlijke misère. Hij kon daar niet over spreken. Hij leefde op een andere planeet. Hertmans hecht net als Proust belang aan geuren, die van de dood, de modder en de latrines. De soldaten leefden tussen de ratten en leden aan dysenterie. In zijn dagboek tekende zijn grootvader dat allemaal op.

Brands begint over zijn geliefde die in 1919 aan de Spaanse griep stierf.

Dat gaf hem de nekslag, zegt Hertmans. Opa trouwde met een oudere zus, maar dat had hij beter niet kunnen doen. Het huwelijksleven leed aan frigiditeit. Zijn vrouw sliep in een regenjas naast hem, bang aangestoken te worden.

Het schilderen had veel betekenis voor opa.

Hertmans zou het banaal gevonden hebben als hij daarmee bekend geworden zou zijn, al maakte hij mooie werken, die geheimen in zich bergen, zoals het stille kopiëren van Velasquez.

Besefte hij dat jij over zijn leven zou schrijven?

Hertmans zegt van niet. Hij zou hem graag willen spreken. Hij voelt hem fysiek in zichzelf. Ruikt hem, een mengeling van terpentijn en lijmwater.  

  

Hier een recensie op Humo.