Paul Frissen over De fatale staat, VPRO-Boeken, 1 september 2013

Een probleem dat niet opgelost kan worden is geen probleem

Wim Brands begint het negende seizoen met een, naar hij zegt, complex onderwerp: onze houding ten aanzien van persoonlijke of maatschappelijke ellende. Filosoof en hoogleraar Paul Frissen heeft zich daarin verdiept en kan daarover professoraal vertellen. Brands heeft zijn draai nog niet helemaal gevonden, want herhaaldelijk onderbreekt hij zijn gast met opmerkingen die het gesprek onrustig en onduidelijk maken.

Brands opent met een didactische hulpmiddel, namelijk vanuit het kleine naar het grote te kijken. Hij stelt dat een popconcert wordt overvallen door noodweer. Het publiek neemt het de organisatie kwalijk dat het dat niet voorzien heeft, waarop voor de volgende keer protocollen worden opgesteld. Frissen heeft ook een voorbeeld. De bultrug Johannes die aan de Noordzee aan zijn eind kwam heeft inmiddels een potvisprotocol opgeleverd. Er zijn vijfentwintig veiligheidsregio’s, maar de brand bij het chemisch bedrijf in Moerdijk, waarvan de burgemeester meteen zei dat die geen gevaar opleverde voor de volksgezondheid, viel net buiten die indeling. Voordat Frissen zijn idee mag uitspreken dat het geloof in regels die ons beschermen op een illusie berust, wil Brands eerst nog meer verhalen horen, zoals over de NS die inmiddels een aangepaste dienstregeling heeft gemaakt voor noodweer, terwijl onze zuiderburen heel wat laconieker met die mogelijkheid omgaan.

Anders dan verwacht moet de fatale staat niet, zoals de falende staat, negatief worden opgevat. Het gaat om een houding waarbij we een zeker risico accepteren en niet alles proberen voor te zijn met regels. Het idee van de maakbaarheid van de samenleving leidt tot een ongeremd normerend optreden van de overheid, zoals tegenwoordig te zien is bij de operatie badeend, waarbij men kijkt of jonge gezinnen wel voldoende speelgoed in huis hebben. Zo niet, dan komen ze in aanmerking voor interventie.

Een ander voorbeeld is de verplichte leerplicht in Amsterdam vanwege taalachterstanden bij een deel van de bevolking. Deze maatregel, gebaseerd op rechtsgelijkheid, brengt zichtbare ergernis teweeg bij Brands. Rotterdam kan er ook wat van. Daar zijn interventieteams actief die bij huur- of leerachterstanden kunnen ingrijpen. Een plan waar de ombudsman kanttekeningen bij plaatste, hetgeen hem niet in dank werd afgenomen.

In het verleden verschilde de houding ten opzichte van het fatalisme. De Grieken vonden dat het noodlot onafwendbaar was en dat men zich daarmee moest verzoenen, christenen dienden het te accepteren als een teken van de voorzienigheid, de moderne samenleving wil juist de ellende met alle mogelijke middelen bestrijden. Hoewel men daarin vastloopt waren er ook positieve kanten aan maar die kon Frissen niet noemen omdat Brands hem vraagt naar zijn persoonlijke standpunten aangaande de drie posities.

Niets doen is moeilijker dan iets doen, zegt Frissen. Hij roemt Piet Hein Donner die aftrad na de Schipholbrand waarbij asielzoekers om het leven kwamen. Hij verklaarde daarbij dat de democratie in gevaar komt als de overheid teveel gaat optreden. Brands smaalt over fietsende kinderen die tegenwoordig helmpjes dragen. Frissen doet er een schepje bovenop. Dat er deze zomer meer mensen verdronken, komt volgens sommigen doordat het schoolzwemmen is afgeschaft. Men ziet meer in eerherstel daarvan dan het beroep op de eigen verantwoordelijkheid. Het preventiedenken heeft school gemaakt door de dreiging van terrorisme. De kern van de vrijheid, zo betoogt Frissen, bestaat erin dat er risico’s aan verbonden zijn.

Brands begint over het populisme dat problemen in kaart brengt die meestal in termen van wij en zij gesteld zijn zoals over een kliklijn ten aanzien van Poolse werknemers, maar daarmee wel andere politici - vooral die van de PvdA - opzadelt om die op te lossen en daarmee meewerkt aan de verdere regelzucht.

Frissen acht het populisme een vitalistische stroming die aan emoties appelleert. Om daarin niet mee te gaan moet men, als Donner, sterk in de schoenen staan. De overheid heeft een monopolie op geweld maar dient zich niet met de moraal bemoeien zolang burgers hun grenzen niet overschrijden. Een fatalistische visie is beter. Hij noemt als voorbeeld de credit cards die handig zijn maar wel fraudegevoelig. Dat laatste moeten we dan maar op de koop toenemen, zoals banken ook doen. Een probleem is pas een probleem als er een oplossing voor is. Anders dienen we ons te schikken, zoals de Grieken al wisten.

Het waren uitdagende stellingen om het nieuwe seizoen mee te beginnen. Het was nog wel aardig geweest een reactie te horen van Frissen op ons rechtsbestel met daarin de machtige positie van advocaten, die meteen beginnen te schreeuwen als een cliënt verkeerd bejegend wordt. De juridisering van de samenleving, die in de Verenigde Staten al veel verder is voortgeschreden, staat haaks op het acceptatie van risico’s. Ook de rechter moet stevig in zijn schoenen staan.