Haarlemse hofjes, een stadswandeling, 6 september 2013

Verrassingen achter de gevels

Het is verrassend wat zich achter de gevels in een Haarlemse straat als de wat sombere Jansweg bevindt. Vaak fiets ik er doorheen op weg naar het station, maar nooit had ik gedacht dat daarachter zo’n bijzondere wereld schuil gaat. Dat is het mooie van een stadswandeling met Corry en Hans van Gilde Haarlem, een vrijwilligersorganisatie, die mensen daar toegang toe biedt.

De hofjes met hun besloten karakter dateren van de middeleeuwen. Ze werden naar het voorbeeld van de begijnhoven met een bleekveld in het midden gebouwd door een weldoener en waren bedoeld voor arme, bejaarde vrouwen. Die hoefden geen huur te betalen, kregen wat geld voor boodschappen, turf voor de verwarming en kaarsen voor licht. Inmiddels is dat niet meer het geval. De bewoners, die over het algemeen boven de 55 jaar zijn, betalen tegenwoordig gewoon huur, maar hebben wel eigen sanitair. De hofjes worden beheerd door stichtingen met regenten aan het hoofd, die beslissen over de toewijzing van de woningen.

In Haarlem zijn tweeëntwintig hofjes. Anders dan in Amsterdam of Leiden worden de hofjes niet voor jongerenhuisvesting maar voor hun oorspronkelijke doel gebruikt. Als de verzorgingstehuizen straks vanwege bezuinigingen moeten sluiten vormen dit soort hofjes misschien een alternatief.

Het hofje van Staats aan de Jansweg is het grootste hofje van Haarlem en dateert uit 1730. IJsbrand Staats was een weduwenaar zonder kinderen die zijn erfenis in het hofje stak. De zwartgele (eigenlijk gouden) luiken zijn de kleuren van zijn wapen. In de jaren negentig is het hofje gerenoveerd, waarbij men twee huisjes samenvoegde tot een huisje met sanitair. Vroeger ging men voor het toilet naar de gemene heimelijkheid en voor water naar de pomp. Het straatpatroon is nog origineel. De regentenzaal aan de straatkant werd gebruikt voor vergaderingen. Aan de achterkant bevond zich een lijkenhuisje.   

Het hofje van Noblet bevindt zich op de hoek van Hooimarkt en Nieuwe Gracht. Het stamt uit 1760 en is gebouwd met geld uit de nalatenschap van een Amsterdammer. In het hofje waren tien huisjes voor dames uit Haarlem en tien uit Amsterdam. In de hoek rechtsachter bevindt zich de waterplaats met twee pompen. Mies Ruys tekende voor het tuinontwerp waarin de dubbele hagen opvallen.

We maken een uitstapje naar de Bakenesser kerk, waarin tegenwoordig bureau Archeologie gevestigd is. Het gerucht gaat dat de toren gemaakt is van stenen van de toren van de Grote Kerk. Die was te zwaar en moest worden afgebroken. In de kerk hangt onder de glas in lood ramen, gemaakt door verschillende striptekenaars, een plakkaat uit 1879 waarop staat dat de kerk honderd jaar als kinderkerk dienst doet. Dat was in een tijd dat er veel wezen waren. Die werden verplicht naar de kerk gestuurd.

Het idyllische en veel gefotografeerde hofje van Bakenes ofwel Bakenesserkamer is het oudste hofje van Haarlem en werd in 1359 door Dirck van Bakenes gesticht. Het heeft een vijver en een overdekte pomp. In de zeventiende eeuw werden de houten huisjes vervangen door stenen. Aangrenzend is het nieuwste hofje, dat het hofje van Johan Enschedé heet omdat het op diens terrein staat. Er wonen zelfs echtparen. Joost Swarte werkte samen met de architect en heeft een aantal kunstwerken geplaatst.

Na een ontmoeting met Malle Babbe - een beeldje van Kees Verkade in de Barteljorisstraat - die leed aan cretinisme en door Frans Hals vereeuwigd werd omdat zijn zoon mentaal geretardeerd was en de twee samen in een verbeterhuis zaten, komen we bij het hofje van Van Oorschot (zie foto), wederom een Amsterdammer. Op de timpaan hangt zijn spreuk uit 1768, die nog steeds actueel genoemd kan worden: Wouter van Oorschot laat hier zijn liefde blijken, den arme tot een troost en voorbeeld aan de rijken. Hij ligt in de Bavokerk begraven en bepaalde dat zijn huishoudster Mathilde als eerste een plaats kreeg in het hofje, gevolgd door enkele familieleden. Omdat het hofje schuin tegenover de burgemeesterwoning in de Kruisstraat lag, zorgde de toenmalige burgervader Silvius voor een fraai hek dat er nog steeds staat. Onder de boogvormige haag in de tuin staat een ranke Eva van een beeldhouwer die in de oorlog werd gefusilleerd. In het Kenaupark was het beeldje niet veilig, daarom werd hij hier neergezet. Hier werd het overigens ook gestolen, maar gelukkig bestond er nog een mal van. 

Helaas konden we in anderhalf uur niet alle hofjes bezoeken, maar dit maakte de honger alleen maar groter om de andere ook te zien. Veel hofjes zijn toegankelijk op werkdagen, sommige ook op zaterdag, maar op zondag zijn ze gesloten. Het VVV heeft een plattegrond en beschrijvingen, maar een wandeling met Gilde Haarlem is aan te bevelen. Hier meer informatie over de wandelingen.  

Hier meer over het hofje van Staats op de site van Open Monumentendag, die komend weekend weer zal plaatsvinden. Op de site ook de andere hofjes. Dan is ook de regentenkamer van het hofje van Noblet  geopend. Tenslotte is er zelfs een Haarlems Hofjeskrant die een paar maal per jaar uitkomt en gratis wordt verspreid.