Nelson Mandela: in naam van de vrijheid (2010), documentaire van Joël Calmettes

Wie was deze strijder tegen apartheid die zojuist met veel ceremonieel begraven werd?

De Franse filmmaker Joël Calmettes volgt de levensloop van Nelson Mandela en probeert een antwoord te geven op de vraag wie  deze man was.

Mandela wordt geboren in 1918 in het arme Transkei. Zijn vader staat aan het hoofd van een stam en heeft vier vrouwen, die allen een eigen hut hebben. Zoon Nelson hoedt de schapen en speelt op de rotsen van Qunu. Na de dood van zijn vader neemt de koning van de Thembu, die over de regio heerst, de opvoeding van de negenjarige jongen op zich. Het gaat om een opleiding tot leider. Consensus speelt daarin een belangrijke rol. 

Met zestien jaar wordt Mandela besneden en gaat zijn hut in vlammen op als symbool van het einde van zijn jeugd. Op zijn twintigste studeert hij rechten in de Oostkaap, op de enige universiteit die zwarten aanneemt, maar hij wordt verwijderd na aanmerkingen op de kwaliteit van het eten. De koning wil dat hij terugkomt, maar Nelson gaat naar Johannesburg om daar in een goudmijn te werken. De uitbuiting van de arbeiders ondervindt hij aan de lijve.

Daarna werkt hij op een advocatenkantoor, dat zich met de rechten van zwarten bezighoudt, woont in een zwarte wijk en wordt beïnvloed door Walter Sisulu. Samen richten ze de radicale jeugdliga van het ANC op. Wanneer de Nationale Partij terug wil naar de Afrikaner maatschappij, verzet het ANC zich geweldloos, naar het voorbeeld van Gandhi. In 1955 ondertekent Mandela het Vrijheidshandvest. Hij wordt opgepakt maar vrijgesproken. Hij trouwt met Winnie, een maatschappelijk werkster en krijgt met haar twee kinderen.

President Verwoerd sympathiseert met de nazi’s en stelt de apartheid in met townships en pasjeswettten. In 1960 ontploft de toestand in Sharpeville. Het ANC wordt verboden en gaat ondergronds, Zuid Afrika stapt uit de Commonwealth. In een interview met de BBC zegt Mandela dat het ANC geweld niet meer uitsluit. Als hij terugkomt van een reis om buitenlandse steun te verwerven, die hij vooral van communistische leiders krijgt, wordt hij opnieuw opgepakt. Hij doet zijn verdediging met een sterke toespraak, maar wordt tot vijf jaar cel veroordeeld. Dat worden er uiteindelijk 27. Op Robbeneiland, waar men wordt afgebeuld in een steengroeve, leert Mandela Afrikaans om zijn tegenstanders beter te begrijpen. De toestand in het land werd gewelddadiger, uitmondend in het bloedbad in Soweto, een township van Johannesburg in 1976. De anti-apartheidsbeweging dringt aan op vrijlating van Mandela, die naar de Pollsmoor gevangenis wordt overgebracht, waar het regime minder hard is. President Botha wil hem vanwege de economische boycot op voorwaarden vrijlaten, maar Mandela weigert. In een vol stadion leest de dochter de brief van haar vader voor waarin hij uitlegt dat het ANC de gewapende strijd niet opgeeft. In juli 1988 doet Nobelprijswinnaar voor de vrede en aartsbisschop Desmond Tutu een dringend appel op de regering om Mandela vrij te laten. Een jaar later staat De Klerk, die de zieke Botha heeft vervangen, een demonstratie in Kaapstad toe. Tutu spreekt als een moreel winnaar de demonstranten toe. ‘Wij zijn regenboogmensen.’

Uiteindelijk komt Mandela in 1990 vrij. (Tijdens de uitvaartdienst op 15 december 2013 vertelt medestrijder Achmed Kathrada dat hij als een bonus een jaar eerder vrijkwam.) Mandela’s bevrijding werkt als een katalysator, zegt een andere medegevangene. De vreugde wordt getemperd door de scheiding met Winnie, die medeplichtig wordt gevonden aan de dood van de jonge zwarte Stompie Moeketsi. Ook landelijk gaat de vooruitgang niet vanzelf. Blanke nationalistische Afrikaners brengen het land op de rand van een burgeroorlog. Mandela blijft kalm. Hij spreekt de Afrikaners in hun eigen taal toe. De rest van de wereld is vol lof over hem. De Klerk schrijft een referendum uit. Het is de laatste keer dat alleen blanken mogen stemmen. De Inkatha partij van Buthelezi kiest voor een radicale oplossing. Mandela roept een algemene staking uit. In 1994 volgen verkiezingen, die door het ANC gewonnen worden. Mandela neemt zijn tegenstrevers De Klerk en Buthelezi op in zijn regering.

Tutu vertelt lachend dat hij diens flamboyante shirts smakeloos vond, maar dat Mandela tegenwierp dat hij eens naar zijn eigen jurken moest kijken. In 1995 bezoekt president Mandela een rugby finale tussen de blanke Zuid-afrikaanse Springboks en Nieuw Zeeland, een teken van verzoening. Deze wordt voortgezet tijdens de instelling van de Waarheids-en verzoeningscommissie onder leiding van aartsbisschop Tutu, waarin het er heftig toe gaat en waarbij ook kwalijke zaken van zwarten aan de orde komen. Eind 1996 zet Mandela zijn handtekening onder de nieuwe grondwet. Op zijn tachtigste (1998) trouwt hij met Graca Machel, de weduwe van de verongelukte president van Mozambique en bedankt voor een tweede termijn. In het parlement wordt hij luid toegezongen, bijna aangeroepen, als een legende.

Of deze documentaire een compleet beeld geeft van Nelson Mandela is de vraag. Er is bijvoorbeeld niets over zijn eerste vrouw gezegd , noch over politieke ruzies in een turbulente tijd. Dat kon wellicht ook niet in een tijdsbestek van een een uur. Mandela blijft hopelijk nog lang inspireren, daar en hier, voor een rechtvaardige samenleving in theorie en praktijk.    

Hier meer informatie op Holland.doc over deze documentaire die oorspronkelijk Nelson Mandela: au nom de la liberté heet.