Willem Otterspeer over De mislukkingskunstenaar, VPRO-Boeken, 1 december 2013

Brieven met een lasapparaat geschreven

Het eerste deel van de biografie van Willem Otterspeer over Willem Frederik Hermans mag zich in grote belangstelling verheugen en dat is terecht, want Otterspeer is een begenadigd stilist en iemand met een visie op zijn onderwerp. Otterspeer droomde er wel eens van dat Hermans hem opbelde. De ene keer was hij vriendelijk en meegaand, maar hij kon ook woedend zijn op zijn biograaf die zijn verleden oprakelde dat hij liever verborgen had willen houden.

Uitgever Robbert Ammerlaan stelde Otterspeer voor dat hij een biografie over de door hem bewonderde Hermans zou schrijven. Otterspeer nam die taak graag op zich, al voelde hij zich daarbij de voorzitter van een grote voetbalclub, waarbij velen denken het beter te weten. Hoewel zo’n project in wetenschappelijke zin niet zo interessant is, omarmde hij het voorstel van de uitgever juichend.   

Hermans bewaarde in zijn enorme archief al vanaf de lagere school jaren brieven aan ooms en tantes, alsof hij wist dat hij een belangrijk schrijver zou worden. Een polemisch schrijver moest ook een goed archief hebben om anderen van repliek te kunnen dienen. Otterspeer las duizenden brieven die fenomenaal zijn, omdat de woorden, anders dan in de romans waarin hij zichzelf opdeelt in verschillende karakters, op papier gesmeten worden, doodeerlijk eruit geranseld, alsof ze met een lasapparaat geschreven zijn.

Wim Brands laat een aantal fragmenten zien uit het VPRO-radioprogramma Passages Passanten waarin Ad Fransen en Erik Lieshout Hermans interviewen voor hun documentaire Ik verlang naar niets dat voorbij is terug (1989). Het eerste fragment gaat over zijn vader en zijn toekomstig beroep. Hermans wil excelleren, niet door een mooie rol te spelen in de openbaarheid maar door goede romans te schrijven.

Hermans stelde dat hij geboren werd in het vruchtwater van de angst. Otterspeer noemt de vader een huistiran, die tegelijk lieve briefjes aan zijn zoon schreef. Zijn oudere zus Corrie werd heel gehoorzaam, Wim zette de angst om in agressie. Hij voelde zich superieur aan zijn vader die voor onderwijsaktes leerde. Otterspeer noemt Hermans de meest dierlijke auteur in de Nederlandse literatuur.  

Brands toont het dagboekje dat Emmy, de vrouw van Hermans, Otterspeer gaf, waarin haar man tijdens de oorlog noteerde wat hij las. Er zat ook nog een kladblaadje in met daarin een persoonlijke bekentenis. In een oud stoeltje van zijn tante mijmerde Hermans. Hij beschreef zijn associaties in surrealistische poëzie. In 1955 ging hij, inmiddels doctor in de fysische geografie, naar de Etna om de vulkaan in werking te zien.

In een ander fragment uit de documentaire gaat het over Corrie, die hem uitdaagde te excelleren. Otterspeer zegt dat ze een ingewikkelde verhouding hadden. De gehoorzame rechtenstudente werd hem door de angstige ouders tot voorbeeld gesteld. Ze was liever dan in het haatportret dat Hermans in Ik heb altijd gelijk van haar maakte. Ze gingen intens in elkaar op. Hermans had zijn negatieve wereldbeeld al op de middelbare school ontvouwt in de schoolkrant, maar de zelfmoord van Corrie maakte die ook werkelijkheid.

Brands vraagt naar zijn toetrede in de oorlog tot de Kultuurkamer.

Otterspeer verklaart die uit het feit dat Hermans enkel wilde schrijver, een totalitair schrijver wilde zijn, iets dat hij uitlegt in zijn biografie. Hermans had zich daarbij niet gerealiseerd dat zijn debuutroman Conserve nooit door de censuur gekomen zou zijn. 

Tenslotte volgt er een fragment waarin Hermans zegt dat een schrijver aan het licht brengt wat de massa niet durft te denken. Volgens Otterspeer was Hermans duizelig van ambitie. Schrijven was voor hem de macht om zichzelf te zijn en elk boek was een afgedaan boek. Het steeds weer bedenken en neerslaan van briljante gedachten was belangrijk dan het uitgeven ervan. Hermans had met iedereen bonje, maar was anderen wel de baas, zoals Weinreb. Hij had conflicten nodig om zijn tegenstanders te kunnen vernietigen. Hij kon alleen omgaan met personen die dezelfde voorkeuren hadden als hijzelf, zoals Reve. Hij legde aan anderen uit wat wel en niet goed was aan De avonden. In het tweede deel dat over een jaar verschijnt gaat Otterspeer in op alle conflicten en zijn isolement in Parijs.

Hier mijn verslag van de radio-uitzending, waarin ik per abuis schreef dat de naam van de zus van Hermans Pauline was.