Veranderingen gaan langzaam en vragen veel geduld
De onlangs overleden schrijfster Harper Lee is vooral bekend
van haar roman To kill a mockingbird (1960)
die ze schreef drie jaar na Go set a
watchman. Dit laatste boek is pas vorig jaar gepubliceerd en in het
Nederlands vertaald door Ko Kooman onder de titel Ga heen, zet een wachter, een zinsnede uit Jesaja 21:10. Over de
laatste roman is veel te doen geweest, maar in de roman daarover geen spoor. Niets
over de vader van hoofdpersoon Jean Louise die, net als in het leven van Harper
Lee, een advocaat in Alabama is. In To
kill a mockingbird is hij duidelijk tegen rassendiscriminatie maar in Go set a watchman neemt hij een heel wat
minder positief standpunt in, hetgeen zijn dochter die uit New York op vakantie
is in haar geboortestad in Alabama, in een zware crisis stort.
Prachtig is de intieme, persoonlijke sfeer waarmee Lee het karakter
van Jean Louise Finch beschrijft. Ze presenteert haar zeer overtuigend aan de
lezer, alsof het geen zestig jaar geleden is dat de roman geschreven werd. Opvallend
is hoe de dialogen gescheiden zijn van stukjes informatie, hetgeen een
beginnende schrijver een duidelijk voorbeeld geeft hoe men een tekst kan
opbouwen. Jean Louise is opgegroeid zonder moeder, maar inmiddels een
onafhankelijke en eigenzinnige jonge vrouw die in New York een baan gevonden
heeft. Bij terugkeer in haar geboortestreek voor een paar weken schrikt zij van
de starre opvattingen die men daar heeft over de zwarte bevolking. Nergens
vindt ze gehoor voor haar eigen liberale opvattingen. Ook Henry Clinton, de
vriend van haar overleden broer Jeremy, die graag met haar wil trouwen, blijkt
besmet met het virus van discriminatie. Tenslotte vertelt de dwaze oom van Jean
Louise hoe rechtlijnig ze is, dat ze zich dient los te maken van haar
opvattingen over haar vader en haar eigen positie in de strijd om gelijke
burgerrechten in te nemen.
De haat liefde verhouding met Henry, die met een litteken
uit de oorlog gekomen is en haar komt ophalen van het station omdat haar vader
veel last heeft van reuma, wordt mooi verbeeld. Ze vertelt hem al gauw hoe zij
over relaties denkt, namelijk zoals ze die New York waargenomen heeft:
‘Het begint met de
vrouwen die zich doodvervelen omdat hun mannen zo moe zijn van het geld
verdienen dat ze geen aandacht meer voor hen hebben. Maar als die vrouwen een
keel opzetten, gaan de mannen, in plaats van zich af te vragen waarom, op zoek
naar een meevoelende schouder om op uit te huilen. En als ze het dan beu worden
om over zichzelf te praten, gaan ze terug naar hun eigen vrouw.’
Tot weer hetzelfde gebeurt. Een vermoeiende cirkelgang. Net
zo erg als de starre manier waarop blank en zwart in het Zuiden met elkaar
omgaan.
De desillusie die zij in haar geboorteplaats beleeft, wordt
afgewisseld door boeiende flashbacks naar spelletjes die zij als kind met haar
broer en Henry speelde, zoals een dienst nadoen met een preek door een dominee
in de baptistische traditie die te onderscheiden was van de methodisten en de
presbyteranen. Een andere mooie anekdote gaat over de borstvulling die Jean
Louise droeg tijdens het eindexamenfeest van haar broer. De vulling zakte van
zijn plaats, werd door Henry verwijderd maar door de rector gevonden, hetgeen
de hele schoolpopulatie de volgende dag op een reprimande kwam te staan. Ontroerend
is een fragment waarin Jean Louise, die slecht is voorgelicht, denkt dat ze een
baby in haar buik draagt en van een silo wil springen op de dag voordat ze
denkt dat het geboren wordt.
Een diepe kloof met haar omgeving ontstaat als Jean Louise
een racistisch pamflet ziet, dat door haar vader gelezen is. Ze gaat in het
geheim naar de bespreking die daarin genoemd wordt en schrikt van het feit dat
Henry en haar vader een actie goedkeuren om de rechten van zwarten te
beknotten. Ze wil het liefst spoorslags naar het Noorden maar wordt
terechtgewezen door haar oom die haar een zeloot ter grootte van een knolraap
noemt. Hij vindt dat ze haar hooghartige houding moet laten varen en met twee
benen op de grond moet gaan staan om, net als de wachtpost die in Jesaja wordt
genoemd, mee te werken aan het veranderen van de publieke opinie.
Het is opmerkelijk dat Lee daar halverwege de roman al op
preludeert, namelijk als Jean Louise terug van de verbijsterende bespreking in
de logeerkamer meteen in slaap valt:
‘Was ze in staat
geweest na te denken, dan had Jean Louise misschien de komende gebeurtenissen
kunnen voorkomen door de gebeurtenissen van die dag te zien als een zich altijd
weer herhalend verhaal dat zo oud was als de wereld: het hoofdstuk waarbij zij
betrokken was begon tweehonderd jaar geleden en speelde zich toen af in een
trotse samenleving die tegen de bloedigste oorlog en de hardste vrede in de
moderne geschiedenis bestand bleek. Nu speelde het zich af op privéterrein en
in de avondschemering van een beschaving die door geen oorlog of vrede kon
worden gered.
Had ze het inzicht
gehad, had ze de muren van haar uiterst selectieve, geïsoleerde wereldje kunnen
doorbreken, dan had ze kunnen ontdekken dat ze haar hele leven had geleden aan
een visueel gebrek dat door haarzelf en haar naaste omgeving onopgemerkt was
gebleven: ze was van nature kleurenblind.’
Aan het eind van de roman komt die kleurenblindheid terug als
de verklaring die haar oom aan Jean Louise geeft voor haar idealistische
opvattingen, die gemakkelijk te denken zijn maar in het Zuiden moeilijk te
leven. De oom zegt dat men vrienden het hardst nodig heeft als men ongelijk heeft.
Dat gaat dan over opvattingen dat het nooit goed kan gaan als zwarten dezelfde
rechten als blanken krijgen.
Lee refereert in het citaat aan de oorlog die tussen 1775 en
1783 tegen de Engelsen werd gevoerd en uitmondde in de Verklaring van
Onafhankelijkheid, waarin de rechten van de zwarte Amerikanen niet duidelijk
vastgelegd waren. De Amerikaanse burgeroorlog die van 1861 tot 1865 duurde
leidde tot afschaffing van de slavernij, maar nog steeds kampt het land met het
rassenprobleem zoals een reeks van incidenten laten zien, waarbij het recente politiegeweld
in Charlotte. Ook zestig jaar later blijkt dat de tijd in sommige opzichten nog
steeds langzaam gaat.
Hier het eerste hoofdstuk, dat meteen de persoonlijke stijl van Lee volop toont.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten