First Cousin Once Removed (2013), documentaire van Alan Berliner

Ontluisterend portret van een getraumatiseerde Amerikaanse dichter

Alan Berliner maakte een bijzondere documentaire over zijn neef Edwin Honig, die in 1919 geboren werd in Brooklyn en later, tot zijn dood in 2011, woonachtig was in Providence, Rhode Island. Honig was een dichter, een vertaler van onder andere Pessoa en een universitair docent, die kampte met Alzheimer. Van zijn onderscheidingen in Portugal en Spanje kan Honig zich later weinig meer herinneren Het bijzondere van de documentaire van Berliner is dat hij gedurende vijf jaar vele keren met de camera bij Honig op bezoek ging, waardoor de aftakeling goed waar te nemen is..

Meteen in het begin van de documentaire zien we verschillende beelden van de ontmoeting tussen de twee in het huis van Honig in de bossen rond Providence. Eerst herkent Honig zijn neef nog, later niet meer. Zijn geheugen is weinig soeps, zegt hij, hij leeft in het heden. De moeder van Berliner, een volle nicht van Honig, vindt het beschamend dat haar zoon zijn beroemde neef zo ontluisterend filmt, maar bindt in als ze hoort dat Honig hem toestemming gegeven heeft.

Berliner zegt dat de documentaire over het belang van het geheugen gaat. Hij brengt dit in praktijk door Honig te laten kijken naar filmopnames die hij eerder maakte, hem oude foto’s voor te leggen en hem te bevragen over zijn dementie. Honig zegt bij filmbeelden over zijn jongere ik dat die iemand probeerde te zijn en dat hij zelf niet weet wat hij met zijn hoofd moet doen. In een gesprek met Pieter van der Wielen voor Regisseur aan de keukentafel noemt Berliner het geheugen de lijm van het leven. Volgens hem is het een ingewikkeld cognitief en emotioneel proces waarbij verdringing een rol speelt. In de documentaire wordt duidelijk dat zijn neef dat laatste ook deed.

Honig weet nog goed dat zijn broertje Stanley op driejarige leeftijd doodgereden werd en dat zijn vader hem, twee jaar ouder, daarvan de schuld gaf. Het was ondraaglijk hiermee te leven. Zijn gedichten vormen de weerklank van dit trauma. Na de scheiding van zijn ouders toen hij tien jaar oud was, woonde hij bij zijn grootouders. Zijn grootmoeder bracht het taalgevoel bij hem over. Zijn geliefde vrouw Charlotte overleed na 23 jaar huwelijk aan kanker. Honig hertrouwde met Margot, een studente van hem en nam twee adoptiebaby’s aan, Jeremy en Daniel, die door de nijd van Honig geen leuke jeugd hadden. Margot scheidde later tot ontreddering van Honig. Jeremy brengt met zijn vrouw nog een bezoek aan zijn vader, Daniel kon dat niet meer opbrengen.

Zijn vader was cantor en Honig werd met muziek grootgebracht, die nog in het geheugen zit. Eli, het zoontje van Berliner, maakt muziek met zijn opa. Honig zit verder vooral in zijn stoel en kijkt naar de steeds veranderende luchten en bomen. Elk blad is een herinnering. Het verleden is wat men zich herinnert, zegt Honig. In het gedicht Recalling who I was van Pessoa is men in de herinnering een ander. ‘Trees are the ambassadors of time,’ laat Honig zich zomaar ontvallen, daarmee zijn dichter-zijn verradend. Op de laatste vraag van Berliner wat hij nog aan de kijkers wil meegeven antwoordt Honig: ‘Onthoud hoe je iets vergeet.’ Even later voegt hij daar nog aan toe: ‘Onthoud hoe je nooit meer iets vergeet.’

Berliner had zelf ook belang bij het onderwerp omdat zijn vader Oscar ook Alzheimer heeft en hij zijn eigen geheugen evenmin daverend vindt. ‘Be prepared,’ zegt Honig daarop. Geriaters vonden de documentaire een aanleiding om anders tegen het probleem aan te kijken en meer te communiceren met hun patiënten. Tegen Pieter van der Wielen zegt Berliner dat hij eerder een documentaire wilde maken over een vrouw uit Californië met een superieur autobiografisch geheugen. Omdat hij met haar geen overeenstemming bereikte kwam hij bij Honig terecht, die zijn geheugen in de jaren tachtig aan het kwijtraken was. Het was jammer dat Van der Wielen niet nader in ging op het trauma van Honig. Het portret riekt daardoor teveel naar persoonsverheerlijking.

Bijzonder is de typografie, waarmee gedichten op het scherm getoond worden en waarbij zelfs een kraai de toetsen aanslaat. Als een grapje toont Berliner een drietal woorden en vraagt aan het eind aan de kijker deze woorden in de goede volgorde te reproduceren.  

Hier de trailer, hier een site van de vroege gedichten van Edwin Honig, hier nog acht gedichten op Jacket, hier het gedicht Recalling who I was op Facebook.