Recensie: Tonio (2011), A.F.Th. van der Heijden

Echtpaar met een probleem zonder oplossing.

Een goede manier om een erge gebeurtenis te verwerken is erover te schrijven. Papier is geduldig en geeft de betrokkene de kans afstand te nemen van hetgeen hem is overkomen. Zo is het ook gegaan met vader Adri, die zijn enig kind Tonio verloor.

In een mooie voorjaarsnacht werd de bijna tweeëntwintig jarige jongeman geschept door een auto op de Stadhouderskade in Amsterdam. De pijn daarover was te groot om te bevatten. Zeer overtuigend schetst Van der Heijden de omstandigheid waarin de ouders de fatale mededeling te horen krijgen, al zit daar op dat moment nog een sprankje hoop in. De vader zelf ligt nog in bed en geniet van de laatste vrije dag voor hij weer honderd dagen aan een boek gaat werken. Het contrast is groot als agenten aanbellen met de mededeling dat de toestand van hun zoon zeer kritiek is.

De vader maakt zich vooral zorgen. Hij voelt zich schuldig omdat hij degene was die bij zijn jongere vrouw Mirjam op diens verwekking aandrong. Hij verdient het niet dat zijn zoon het overleeft, denkt hij terwijl hij zich radeloos in zijn kleren stapt om met de politie mee te gaan naar het ziekenhuis. ‘Sokken. Schoenen. O, God, sleep hem erdoorheen. Niet voor mij. Voor Mirjam. Voor Tonio zelf. En ja, ook voor mij, al verdiende ik het niet.’

Halsoverkop schuiven de ouders in het politiebusje om zich naar het AMC te laten vervoeren waar hun zoon op de operatietafel ligt. De ouders zijn totaal van de kaart en weten zich ook na het onherroepelijke feit van zijn dood geen raad. Schuldgevoel achtervolgt de vader.

Eigenlijk is het eerste deel waarin de eerste loodzware pinksterdag beschreven wordt het mooist. We zijn van zeer bijna getuige van de gevoelens waaraan de ouders ten prooi zijn. Van der Heijden wisselt, zoals hij gewoon is, korte scènes meesterlijk met elkaar af, waardoor de dynamiek groot is en blijft. Een katalysator in het verhaal is een meisje dat door Tonio, die graag de camera hanteerde, in diens ouderlijke woning gefotografeerd is. De ouders werden gesommeerd vanwege de foto-shoot het huis te verlaten en deden dat graag voor hun zoon.

In het tweede deel dat meer een onderzoek behelst om de juiste feiten te achterhalen – met name wat betreft het onbekende gefotografeerde meisje - wordt teveel herhaald. Als eenmaal duidelijk is wie zij was en welke relatie zij met Tonio had, vloeit de spanning weg. Wellicht was de herhaling voor de schrijver een vorm om de dood te bezweren of te overmeesteren, maar de vraag is of dat kan. De vader is wel erg bezig om alles rond de dood aan de weet te komen, een vorm van controle die hij, zoals in het boek blijkt, ook in persoonlijke zin in ruime mate blijkt te bezitten. De conceptie van zijn zoon kan hij op het uur precies nagaan. Aan het eind loopt het onderzoek gelijk op met de inhuldiging van het Nederlands elftal in Amsterdam na het smadelijke verlies van de WK 2010 tegen Spanje en wordt ook Robin van Persie nog uitgelicht, maar sterk is dat dubbelvallen niet. Wat overblijft is Trauerarbeit over een probleem zonder oplossing, zoals Mirjam dat noemt. Niets is zo moeilijk in een maatschappij die alles graag oplost of denkt te kunnen oplossen.

Er valt in deze requiemroman zoals die heet, heel wat te ontdekken over de persoonlijke sfeer van de schrijver die in zijn andere romans in toenemende mate buiten schot blijft. Zoals over de relatie tussen Adri en Mirjam die niet altijd zo bestendig was, maar die later geromantiseerd wordt of over de vader die het gevoelsleven van zijn zoon spiegelt aan zijn eigen jeugd vol kwetsbaarheid en weerloosheid, problemen met een geringe lengte en moeite om zich over te geven aan de liefde. De vader komt af en toe over als een dandy, die graag lui of loom minnekoost, cocktails drinkt en bezorgd is over de katten die mogelijk in een storm buiten zijn gebleven. Hij heeft ook een bevoogdende houding ten opzichte van zijn vrouw, bijvoorbeeld tijdens hun afscheid van hun zoon: ‘Ik moest de vergeefse gedachte aan een nog te redden Tonio uit mijn hoofd bannen, en al mijn aandacht richten op Mirjam, en haar moed inpraten om afscheid te durven nemen van haar zojuist opgegeven zoon.’ Het geeft een aardig inkijkje in het hoofd van A. F. Th. 

Tonio is een roman, waarin bij vlagen prachtig geformuleerd wordt, de verhaallijnen op vertrouwde wijze worden verknipt en de verteller de lezer meesleept. Als requiem zit het, anders dan Asbestemming over zijn vader bijvoorbeeld, te dicht op het dramatische verleden. Tonio is wellicht het beste te bestempelen als een intiem verslag van rouwverwerking met een pijnlijke hartenkreet die lang blijft nagalmen.