Over onze neiging niet geheel de waarheid te spreken
Chris Kijne sluit deze serie gesprekken op 2 voorlopig af
met de boeiende Amerikaans- Israëlische psycholoog Dan Ariely, die op zijn achttiende
in Israel verbrand raakte door een fosforbom en drie jaar in het ziekenhuis
lag. Die periode had grote invloed op zijn leven. De zusters haalden het
verband er altijd snel af, omdat dat het minst pijnlijk zou zijn. Later deed
Ariely daar onderzoek naar. Hij ontdekte dat de pijn minder was door langzamer
te trekken. Het bracht hem op het voetspoor van irrationeel gedrag.
In zijn laatste boek Heerlijk, oneerlijk doet hij
onderzoek naar onlogisch gedrag, irrationele mechanismen, onze neiging om voortdurend
wat te liegen en te bedriegen, vaak leugentjes om bestwil om conflicten te
vermijden, bijvoorbeeld door te beamen dat een nieuwe jurk van een vrouw
inderdaad prachtig staat.
Volgens Ariely worden we in de moderne maatschappij snel
overweldigd door onze emoties. Die hebben een negatief effect op ons gedrag. We
sturen bijvoorbeeld een sms terwijl we auto rijden. Ook onze omgang met geld
leidt tot fouten. Geld voor een kop koffie kunnen we niet op een andere manier
meer uitgeven. Emoties en geld hebben niet alleen maar een negatief effect. Ze
leiden ook tot hulp ook anderen.
Kijne vraagt naar onze neiging een beetje te liegen.
Volgens Ariely is de moderne mens niet veel meer dan een
homo economicus die een kosten-baten analyse maakt. Men zoekt naar een
evenwicht tussen eerlijkheid en voordeel behalen. Wat een beetje liegen is
wordt bepaald door ons vermogen tot rationaliseren. Creatieve mensen zijn beter
in staat om verhalen te bedenken.
Kijne gaat in op het wonderlijke verschijnsel dat een persoon
meer geneigd is te bedriegen als een ander daar voordeel bij heeft, meer dan
wanneer de persoon daar zelf voordeel van heeft.
Ariely noemt de goede doelen die op die manier veel geld
binnenhalen. Hij deed een experiment, waarbij men met rekenopgaven zelf het
cijfer kon bepalen. Daarbij bleek dat het bedrog toeneemt als de winst gedeeld
wordt. Voor Ariely het bewijs dat lobbyen zeer succesvol is.
Kijne vraagt of zijn theorie ook opgaat voor grote
bedriegers als Lance Armstrong.
Ariely zegt dat de route naar bedrog niet gepland is. Steeds
wordt er een nieuwe stap gezet, nadat de vorige gerechtvaardigd is. Ook
bankiers begaven zich op zo’n glibberig pad. Ariely sprak met een wielrenner
dat meende dat iedereen doping gebruikte. Zoiets maakt het gemakkelijker te
bedriegen. Het geldt ook voor illegaal downloaden.
Kijne begint over Diederik Stapel, bij Ariely wel bekend
omdat hij onlangs in Tilburg was.
Ariely ziet geen verband tussen sociale psychologie en
bedrog. Hij haalt een onderzoek aan waarin hij per ongeluk een dronken man in
de testgroep had. Hij had niet gelogen als hij de man eruit had gehaald.
Kijne zegt dat Daniël Kahnemann de sociaal psychologen
waarschuwde.
Ariely vindt dat men moet uitkijken voor
belangenverstrengeling. De meeste wetenschappers hebben goede bedoelingen. De
handelswijze van Stapel is voor hem moeilijk te begrijpen. Hij wilde zijn
studenten helpen. Er was sprake van altruïstisch bedrog. Stapel is wellicht
verleid. Veel Europese wetenschappers voelen zich gediscrimineerd vergeleken
bij hun Amerikaanse collega’s. Sommige gaan zelfs zo ver dat zij hun
onderzoeken in de V.S. laten drukken.
Kijne vraagt wat er in de financiële wereld moet gebeuren om
het bedrog te stoppen. Is een gedragscode en regelgeving genoeg?
Het is volgens Ariely noodzakelijk het systeem te veranderen
en interne tegenstrijdigheden weg te halen. De belangenconflicten zijn vaak
specifiek. Men geeft advies en profiteert daar zelf van. In het geval van een
automonteur zijn de gevolgen te overzien, maar het wordt anders met een dokter
of een financieel adviseur.
Kijne heeft begrepen dat het ook helpt als de morele
standaarden beter ingeprent worden.
Volgens Ariely willen we eerlijk zijn. We komen ten val al
we dat niet doen. Startende ondernemers die hun zaken te rooskleurig
voorspiegelen brengen hun collega’s in diskrediet. Vertrouwen in elkaar is
noodzakelijk.
Kijne vraagt of Ariely eerlijke antwoorden heeft gegeven.
Ariely antwoordt dat mensen houden van complimentjes, zelfs
als die niet oprecht zijn.
Ik hoop dat Femke Halsema gekeken heeft. Ze kan hiervan veel
leren als ze de wanpraktijken bij Amarantis gaat onderzoeken.
Hier een fragment.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten