Jolande Withuis vervolg, VPRO-Zomergasten, 1 september 2012

Een flinkheidsmoraliste van de goede soort.

Na de vorige Zomergasten-uitzending die afgebroken werd vanwege migraine ontving Withuis veel tekens van medeleven. Ook cadeautjes in de vorm van informatie voor haar biografie van Juliana, al was het niet van het Koninklijk Huis, dat haar archief gesloten houdt.

De uitzending gaat bij Jolande thuis in Zutphen verder met de verzetsheld Pim Boellaard, die in Dachau de Nederlanders verenigde tot één groep. Op het tweede scherm ligt beeldresearcher Gerard Nijssen het ontstaan van de documentaire toe. Jan Leyers vraagt hoe het komt dat Pim er zo goed uitziet. Jolande vertelt dat hij vanwege vlektyfus in het ziekenhuis heeft gelegen. De in het geheugen gegrifte beelden van uitgemergelde gevangenen betroffen vaak lieden die uit het Oosten werden aangevoerd. Boellaard haalde een burgerpak uit de voorraadkamer van de SS. De pleister op zijn hoofd komt vanwege een schampschot van een bewaker. Na de bevrijding moest men in quarantaine vanwege de vlektyfus. Bussen haalden de gevangenen op, maar Nederland stuurde geen vervoer omdat het nog niet bevrijd was. Jolande was weg van Boellaard. Ze ging acht jaar lang met hem naar bed en stond met hem op. Hij stond voor de camera als een overwinnaar. Anders dan in onze tegenwoordige emotie-tv werd hij feitelijk ondervraagd. Als verstandelijk en conservatief individu stond hij lijnrecht tegenover de communistische denkbeelden. Hij confronteerde haar met haar vooroordelen. Net als Van Dis is Withuis in analyse geweest om van het communisme af te komen. Boellaard leerde haar om zeggenschap te behouden over haar eigen leven.

Het fragment over de onthulling in 1968 van het monument van Dachau dat door anti-Navo jongeren werd verstoord, is voor Withuis nog steeds pijnlijk om te zien, te meer omdat die na veel politieke tegenstand eindelijk tot stand kwam. Het brengt Leyers op de omschakeling in de publieke opinie van de politieke achtergrond van de oorlog naar de holocaust, ofwel: van Dachau naar Auschwitz. Withuis zegt dat het samenhing met het einde van de koude oorlog, in Nederland door de boeken van Presser, internationaal gezien door het Eichmannproces. Op de vraag van Leyers of we nu de juiste kijk hebben op de oorlog antwoordt Withuis dat accenten altijd zullen verschuiven en dat er twee centrale kwesties speelden: het antisemitisme en de onderdrukking van andersdenkenden. Een herdenking is altijd een interpretatie. Ze pleit ervoor op 4 mei alleen de tweede wereldoorlog te herdenken. Alles herdenken is niets herdenken zegt ze.

De documentaire BeFreier und BeFreite (1992) gaat over de massa-verkrachting van vooral Duitse vrouwen maar ook ex gevangenen na de bevrijding door de Russen. De CPN zweeg erover. In haar proefschrift stelde Withuis de kwestie aan de orde, nog niet erg luid omdat ze de beelden uit de documentaire toen nog niet kende. Ze interviewde vrouwen die buiten de opnames van de interviews om vertelden over de verkrachtingen. Op partijcongressen kreeg ze paniekaanvallen, omdat ze ergens bij wilde horen waar ze zich onbewust niet thuis voelde. Met haar vader kon ze nooit over de massa-verkrachting praten. Die verdiepte zich later alleen nog in schaakproblemen. Ze hoorde wel van anderen dat hij haar proefschrift verdedigde. Eerder waarschuwde hij de partij tegen zijn dochter, die lid wilde worden en eerder bij de provo’s zat. Withuis heeft zich daar toen niet over verbaasd. De partij ging voor. Ze herinnert zich dat ze haar adres opgaf aan protestanten die kinderen ronselden voor de zondagsschool. Ze vreesde dat die zouden aanbellen. Ze pleegde wel gemakkelijk verraad.

De film Jane Eyre (Cary Fukunaga, 2011) spreekt Withuis aan omdat de gouvernante Jane tegenover haar baas Rochester haar integriteit bewaart. Jane Eyre werd onder pseudoniem uitgegeven in 1847 en was haar tijd vooruit. In het romantische fragment vraagt Rochester haar ten huwelijk en gaat de inmiddels onafhankelijke Jane daar op in, nadat ze hem eerder verliet omdat hij al een ander had. Withuis zegt erbij dat dit haar interpretatie is. Er ontwikkelt zich een gesprek met Jan Leyers of een vrouw tegenwoordig zelfstandig en moeder kan zijn. Volgens Withuis moet men kiezen. Ze had nooit de concentratie opgebracht om een biografie over Pim Boellaard te schrijven als ze kinderen had gehad. Ook al is dat ook een gemis.

De vernieuwende kunstenares Sonia Delaunay (1885) kwam omhoog op de eerste feministische golf en is een voorbeeld van een vrouw die haar eigen keuze maakte.

Withuis is slecht te spreken over het Pink Ribbon Award Gala 2009 omdat daarin wordt voorgesteld dat kanker een vijand is die met een beetje goede wil bestreden kan worden. Volgens Withuis, zelf een overlevende, is het niet iets waar men zich op voor kan staan, eerder een kwestie van geluk hebben. Door een prothese wordt het gat tegenwoordig snel weer opgevuld. Volgens haar moet iedere vrouw daar zelf over beslissen. Ze wil geen nieuwe ideologie preken. Ze waardeert de documentaire As I was wondering where this mixed-up little life of mine was leading to (2007) van Rob Hodselmans vanwege de manier waarop Ellen ten Damme met de ziekte omgaat. Ze is dapper, maar niet onecht of opgelegd. Withuis is blij dat ze in die tijd werk had om de aandacht af te leiden. 

Ze geniet van Brigitte Kaandorp die in haar theaterprogramma Zo (2010) met veel ironie over haar zware leven zingt. Eigenlijk moeten we elke dag met dit lied beginnen. Withuis wil niet teveel zeuren over lijden. Na een periode waarin lijden werd ontkend, zwelgen we er nu in. Er is verschil in leed. Ze ergert zich aan de banalisering van het begrip trauma, maar neemt het op voor mensen met het concentratiekampsyndroom. Ze vraagt zich af of ze niet teveel zal worden gezien als een flinkheidsmoraliste en zegt daarom dat zwakken van haar zwak mogen zijn. Ze eindigt zonnig met een fragment uit Portrait of a marriage (1990) waarin we de bloementuin zien van Harold Nicolson en Vita Sackville-West in Sissinghurst Castle. 

Hier de tijdlijn van het programma op het tweede scherm, al is die slechts tijdelijk zichtbaar.