Welcome, reader! According to Antony Hegarty in this second decade of the new century our future is determined. What will it be? Stays all the same and do we sink away in the mud or is something new coming up? In this blog I try to follow new cultural developments.

Welkom, lezer! Volgens Antony Hegarty leven we in bijzondere tijden. In dit tweede decennium van de eenentwintigste eeuw worden de lijnen uitgezet naar de toekomst. Wat wordt het? Blijft alles zoals het is en zakken we langzaam weg in het moeras van zelfgenoegzaamheid of gloort er ergens iets nieuws aan de horizon? In dit blog volg ik de ontwikkelingen op de voet. Als u op de hoogte wilt blijven, kunt u zich ook aanmelden als volger. Schrijven is een avontuur en bloggen is dat zeker. Met vriendelijke groet, Rein Swart.

Laat ik zeggen dat literaire kritiek voor mij geen kritiek is, zolang zij geen kritiek is op het leven zelf. Rudy Cornets de Groot.

Do not go gentle into that good night, Old age should burn and rage at close of day; Rage, rage against the dying of the light. Dylan Thomas.

Het is juist de roman die laat zien dat het leven geen roman is. Bas Heijne.

In het begin was het Woord, het Woord was bij God en het Woord was God. Johannes.



woensdag 10 mei 2017

Recensie: Revoltes in de cultuurkritiek (2017), Rosemarie Buikema


Boeiende poging om dwarsverbanden tussen politiek en kunst te leggen

Politiek en kunst staan te boek als werkelijkheidsgebieden die elkaar uitsluiten. Vraagstukken over macht lijken veraf te staan van de creatieve activiteit van de kunstenaar. Toch zijn de twee nauwer met elkaar verbonden dan gedacht. Rosemarie Buikema, hoogleraar kunst, cultuur en diversiteit aan de Universiteit van Utrecht, doet in Revoltes in de cultuurkritiek laat zien welke invloed kunst kan spelen bij machtsprocessen en in het vormgeven van een betere maatschappij. Haar doordenking biedt ook een uitweg uit de starre tweedeling in de literatuurbeschouwing tussen autonomie en engagement.

In haar inleiding laat Buikema meteen zien welke kant ze op wil. De door de apartheid gesegregeerde Zuid-Afrikaanse maatschappij dient als voorbeeld voor een uitweg uit de impasse waarin die samenleving zich na het herstel van de democratie in 1990 bevindt. Rehad Desai gaf vorig jaar in zijn documentaire The giant is falling een goed beeld van de zorgelijke toestand waarin het land zich bevindt. Buikema stelt dat het werk van waarheids- en verzoeningscommissies na de politieke omwenteling niet genoeg bleek om een nieuwe leefwijze vorm te geven. Het feit dat daders van institutioneel geweld schuld bekennen, die door de slachtoffers geaccepteerd wordt, houdt nog niet in dat men daarmee weet hoe verder met elkaar om te gaan. De nieuwe verhoudingen vragen om een context die nog niet bestaat. Kunst biedt een mogelijkheid om bij te dragen aan uitdrukkingsvormen die nog niet in de werkelijkheid gerealiseerd zijn.

In het eerste deel gaat Buikema in op de mogelijkheden die feminisme en postkolonialisme bieden om anders naar de betekenis van oudere literaire werken te kijken. Boegbeeld voor een feministische kijk is Virginia Woolf die in haar essayistische werk de noodzaak van ruimte voor vrouwelijke waarden in een door mannen gedomineerde wereld uiteenzette. Vanuit de literaire werken Jane Eyre en De stille kracht wordt bezien hoe vanuit een feministische en postkoloniale visie meer inzicht kan worden verkregen in machtsstructuren die op basis van sekse, klasse en etniciteit ontstaan zijn. In de twee romans zien we dat de koloniale verhoudingen een grote stempel drukken op de manier waarop macht en onmacht tegenover elkaar staan. De blanke cultuur ontkent dat zijzelf een etniciteit hebben en denkt de wijsheid in pacht te hebben.

Tussendoor zei opgemerkt dat dit ook in Nederland speelt in het schoorvoetende debat over onze koloniale wortels dat aangezwengeld werd door de Zwarte piet-discussie. Daarin is te zien hoe moeilijk het is om vastgezette overtuigingen te doorbreken. Een regelrechte aanval op de witte cultuur levert vaak alleen meer verzet op. Kunstuitingen, waarin de bestaande verhoudingen op losse schroeven worden gezet, bieden meer kans om mensen ontvankelijk te maken voor de manier waarop zij tegen het leven aankijken. Buikema komt met aansprekende voorbeelden.

In het tweede deel wordt de, in de inleiding genoemde, waarheid en de verzoening verder uitgespit. Buikema baseert zich op de Albie Sachs, die in 2014 door Abbie Ginzburg geportretteerd werd in Zachte wraak. Deze jurist en voormalig ANC activist stelde dat de politiek te rade moest gaan bij de kunst die kan uitdrukken wat nog niet in de maatschappij geaccepteerd is. De romans Disgrace van John Coetzee en Agaat van Marlene van Niekerk bieden op eigen wijze een beeld van de Zuid-Afrikaanse maatschappij die ten prooi is aan verwarring over de toekomst. De twee romans leveren ideologiekritiek in een specifieke vorm. Buikema spreekt van literariteit om aan te geven dat dit over een bewustzijn van het werkelijke gaat. Literariteit ontstaat door verschil en divergentie. Die maken bewust van de manier waarop we gewoonlijk de werkelijkheid waarnemen en maken ontvankelijk voor een andere manier van kijken. De amnestiecommissie in Zuid-Afrika liet waarheid boven rechtvaardigheid prevaleren om inzicht te krijgen in de misdaden die door de regering maar ook door het ANC gepleegd werden. Kunstwerken zoals een blauw jurkje van Judith Mason, dat de ellendige dood van een vrijheidsstrijdster voorstelt, en de bustes van Wim Botha, waarvan er een te zien op de omslag van Revoltes in de cultuurkritiek, vergroten het inzicht in het macabere verleden en vormen een beter middel om herhaling in de toekomst te voorkomen dan het straffen van schuldigen en vervolgens op de oude voet doorgaan. Buikema werkt de installatie The black box van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentrigde nader uit. Kentrigde laat zien hoe kolonialisme en nazisme in de voormalige Duitse kolonie in Namibië nauw aan elkaar verwant waren. De verwarring die de kijker ervaart zet aan tot een zoektocht naar waarheid die geen einde kent en de schaduwzijde van de Verlichting laat zien. Herinneren is spoorzoeken, zegt Buikema, die in haar uitleg ook de ideeën van Walter Benjamin betrekt.

Als kers op de taart vertelt Buikema over een derde weg in het dispuut tussen autonome kunst en kunst in dienst van maatschappelijke verandering. Op grond van het voorgaande komt Buitema, - alweer op grond van een werk van Van Niekerk, ditmaal De sneeuwslaper - tot een literatuurbeschouwing die recht doet aan beide opvattingen door een stap verder te zetten. In literatuur gaat het niet om de mooie vorm of de geëngageerde inhoud maar om het omgaan met het besef van grondeloosheid in het leven en de verschillende mogelijkheden die dit inhoudt. Buikema stelt de roman Koetsier Herfst van Charlotte Mutsaers daarbij als voorbeeld. Deze roman gaat niet alleen om dierenactivisme, maar veel meer over de manier waarop wij tegen het leven aankijken. Mooier dan Buikema kan ik het niet zeggen: 'Zo de tekst al terug te brengen is tot een boodschap is die echter gelegen in juist dat appel op de ontvankelijkheid voor het onverwachte en het verdragen van meerstemmigheid en ambivalentie.'

Hier mijn bespreking van Zachte wraak, hier die van Koetsier Herfst, hier die van The giant is falling, hier nog een filmpje van een kwartier over The black box.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten