Welcome, reader! According to Antony Hegarty in this second decade of the new century our future is determined. What will it be? Stays all the same and do we sink away in the mud or is something new coming up? In this blog I try to follow new cultural developments.

Welkom, lezer! Volgens Antony Hegarty leven we in bijzondere tijden. In dit tweede decennium van de eenentwintigste eeuw worden de lijnen uitgezet naar de toekomst. Wat wordt het? Blijft alles zoals het is en zakken we langzaam weg in het moeras van zelfgenoegzaamheid of gloort er ergens iets nieuws aan de horizon? In dit blog volg ik de ontwikkelingen op de voet. Als u op de hoogte wilt blijven, kunt u zich ook aanmelden als volger. Schrijven is een avontuur en bloggen is dat zeker. Met vriendelijke groet, Rein Swart.

Laat ik zeggen dat literaire kritiek voor mij geen kritiek is, zolang zij geen kritiek is op het leven zelf. Rudy Cornets de Groot.

Do not go gentle into that good night, Old age should burn and rage at close of day; Rage, rage against the dying of the light. Dylan Thomas.

Het is juist de roman die laat zien dat het leven geen roman is. Bas Heijne.

In het begin was het Woord, het Woord was bij God en het Woord was God. Johannes.



zaterdag 20 mei 2017

Recensie: Het einde van de rode mens (2016), Svetlana Alexijevitsj


Indrukwekkende verslagen van voormalige Sovjetburgers

Het einde van de rode mens draagt als ondertitel Leven op de puinhopen van de Sovjet Unie en is een uniek historisch portret van mensen die na de val van het communisme moesten zien te overleven in de markteconomie. Deze kreeg voet aan de grond in het Rusland van Jeltsin en had heel veel onrust tot gevolg. Svetlana Alexijevitsj peilt - een jaar voordat Sana Valiulina in de lijvige roman Kinderen van Breznjev (2014) de immense veranderingen beschrijft - als een historisch onderzoeker de  gedachten en gevoelens van de Russen over het recente verleden. In een reeks diepte-interviews laat ze een groot aantal personen van alle rangen en standen – jongeren en ouderen, mannen en vrouwen, soldaten en burgers, rijken en armen, overtuigde partijleden en communistenhaters - aan het woord. Hun verhalen stemmen weinig optimistisch en bevatten vooral veel aanklachten tegen geweld. Rusland blijkt een mannen- en een soldatenland. Door zo veel mogelijk geweld te plegen in de oorlog kan men een heldenstatus verwerven. Anders blijft niet veel over dan wachten op de volgende oorlog of zich te dood drinken. Vrouwen hebben het nakijken. Die ploeteren voort om het bestaan nog enigszins leefbaar te houden.

 Alexijevitsj heeft haar boek ingedeeld in de delen Troost door de apocalys en De bekoring van de leegte. Deze geven een beeld van de eerste twee decennia na het instorten van de Sovjet Unie en spiegelen elkaar kwa inhoud: de schrijfster laat eerst fragmenten horen uit het gebruikelijke straatlawaai en de intieme gesprekken uit keukens waar mensen zoals gebruikelijk hun hart konden uitstorten. Vervolgens voert ze uitvoerige gesprekken met of over allerlei personen, in het laatste geval verteld door anderen omdat de betrokkenen het niet meer kunnen navertellen. In het eerste deel zijn deze gesprekken ondergebracht onder de titel Tien verhalen in een rood interieur, in het tweede deel moeten de verhalen het zonder interieur doen. Het is alsof Alexijevitsj daarmee aangeeft dat de toekomst ongewis is. Dat het status van de samenleving onduidelijk is na de starheid van het communisme en de teleurstelling over het kapitalisme, dat slechts leidde tot verrijking van enkelingen. De droom van een groot, ongedeeld communistisch rijk leeft alleen nog bij de uitstervende garde, zoals verwoord door de 57- jarige arts Margerita Pogrebitskaja, die een schrijver een ingenieur van de menselijke ziel noemt. Alexijevitsj gaat erin mee dat het communistisch ideaal misschien nog zo gek niet was, al werd het gecorrumpeerd door de vreselijke misdaden van Stalin, waaronder de dekoelakisatie, de liquidatie van zelfstandige boeren. De huidige ontwikkeling waarin verschillende delen van de vroegere Sovjet Unie de strijd met elkaar aangaan, zoals in Georgië, is een tegenvaller voor mensen die heilig geloofden in eenheid en in het bijzonder voor huwelijken tussen leden van de verschillende volkeren uit de Sovjet republieken. De Armeense vluchtelinge Margarita, getrouwd met een Azerbeidzjaan, kan in Moskou alleen maar griezelen van hetgeen mensen zoals zijzelf kan overkomen. Vluchtelingen zijn daar vogelvrij. Poetin blijkt niet degene te zijn die tegenstellingen kan overbruggen, maar zet mensen eerder tegen elkaar op. Hij wordt gedoogd omdat men gewend is aan een sterke leider en een democratisch alternatief afwezig is. Na twintig ellendige verhalen eindigt Alexijevitsj met een gewone vrouw die ver buiten Moskou woont en weinig van doen heeft met de politiek. Ze heeft haar hele leven geploeterd en kijkt liever naar de sering met de nachtegalen erin dan naar de televisie. Ook dat is Rusland, een onmetelijk land met een ruige natuur en mensen die daarin vooral moeten overleven.

De schrijfster begint haar indrukwekkende werk met Notities van een deelneemster geheten, waarin ze de homo sovjeticus op de korrel neemt. Zij is er zelf ook een, zo’n Sovjetsukkel zoals lieden genoemd worden die meer gaven om het lezen van boeken dan het vergaren van materie. Een van hen is een vriendin van een moeder van een gevoelige zoon, Igor Poglavoz geheten, die al op zijn veertiende een eind aan zijn leven maakte. Zij vertelt dat zij vroeger als bezetenen de Memoires van Nadjezjda Mandelstam lazen, die op dit ogenblik niet veel meer waard zijn dan oud papier. Haar vriend ziet de worst als maat van alle dingen, maar de prijzen zijn van een ander niveau dan in de vroegere Sovjet Unie. In de Notities komt al naar voren dat de Sovjet mens vooral gepreoccupeerd is met strijd en met overleven. ‘Eigenlijk waren we oorlogsmensen. Als we al niet vochten, dan maakten we ons klaar voor de oorlog.’ Zo’n uitspraak doet denken aan Noord Korea dat voor zijn voortbestaan een inval van buiten moet voorwenden. Het creëren van een vijand is een beproefde strategie, die overal waar macht tanende is, uit de kast wordt gehaald. Trump heeft straks Noord Korea om de gelederen te sluiten, al is het de vraag of mensen zo langzamerhand niet doorzien hoe dit mechanisme werkt. Alexijevitsj verwijst naar Dostojevski om inzicht te geven in de pijnlijke, moeilijke en tragisch weg die naar de vrijheid voert. ‘Een mens moet steeds kiezen: voor vrijheid of voor welstand met een geregeld leven, voor vrijheid met pijn of voor geluk zonder vrijheid. De meesten kiezen voor de tweede weg,’ schrijft ze. Het is ook niet gemakkelijk om revolutie te bedrijven. Studente Tanja Koelesjova deed mee met de protesten in Wit Rusland tegen de vervalste verkiezingsuitslag van Loekasjenko in 2010 en werd hard aan- en opgepakt. Minutieus beschrijft ze haar angstige ervaringen in de gevangenis. Na haar vrijlating een maand later werd ze ook nog beschimpt door haar vriend. Later verhuisde ze naar Moskou om daar een beter leven op te bouwen. Ze was in ieder geval blij om daar medestanders te vinden. Angst is een groot struikelblok om tot een vreedzamer maatschappij te komen en die wordt door autocratische leiders ingepompt. De methoden die Loekasjenko gebruikte, worden op dit moment weer door Erdogan van stal gehaald. Het Westen staat erbij en kijkt ernaar.

Het voert te ver om in te gaan op alle interviews, zoals het lezen van alle ellende soms ook te veel werd. De tijd dat het geluk naar de Russen toe leek te komen, rond de volksopstand die Jeltsin in 1991 leidde, was maar kort, al was men blij met een koffiemolen. Het is toch vooral allemaal moord en zelfmoord wat de klok slaat, zoals over studente Ksenja Zolotova die in 2004 zwaar gewond raakte bij de aanslagen op de metro in Moskou of Olesja Nikolajeva die dienst deed in Tsjetsjenië, daar onder duistere omstandigheden stierf en op geen enkele manier herdacht werd. Daarnaast tekent Alexijevitsj het bijzondere verhaal op van een vrouw die met de moordenaar van haar man trouwde en dat van een ander die man en kinderen in de steek liet om een met moordenaar in een verre en zwaar beveiligde gevangenis in het huwelijk te treden. Dan is er ook nog een man die zijn jeugd doorbracht in Sachalin en leed onder de opvoeding van zijn oorlogsgezinde vader. De schrijfster had zelfs contact met geheime bronnen in het Kremlin die vertellen over maarschalk Achromejev die na de coupe van 1991 de hand aan zichzelf sloeg. De 59 jarige architect Anna M. gaat terug gaat naar het kamp in Kazachstan waar ze haar jeugd heeft doorgebracht. Ze begreep alle commotie niet rond Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj waarin Solzenitsyn op zeer invoelende manier het kampleven beschrijft. Zelf wist ze niet beter. Haar zoon is ervan overtuigd dat de bijl zijn baas overleeft en sluit daarmee het eerste deel in mineur af. Het tweede deel, over de tijd gaat waarin de contrarevolutie zich bestendigde is qua sfeer niet vrolijker.

Alexijevitsj geeft spaarzaam commentaar op de interviews, maar ze geeft wel duidelijk aan wanneer iemand zwijgt en ze noteert ook dat een vrouw in het eerste interview zegt dat ze zeker weet dat haar controversiële uitspraken geschrapt worden, hetgeen overigens niet het geval is. Alexijevits wil een onwelgevallige versie handhaven en de tijd zelf laten oordelen. Door haar enorme inzet voor het goede zaak verdiende ze de Nobelprijs voor Literatuur in 2015. De immensiteit van de veranderingen, door Valiulina in fictie gevat, kan niet vaak genoeg beschreven worden ter lering voor allen die zoeken naar een samenleving waarin men vreedzaam kan samenwonen, gespaard blijft voor geweld en rechtvaardig behandeld, tot welke etniciteit, klasse of gender men ook behoort.

Hier mijn bespreking van het eerste deel van de memoires van Nadjezjda Mandelstam.
   

Geen opmerkingen:

Een reactie posten