Indrukwekkende verslagen van voormalige Sovjetburgers
Het einde van de rode
mens draagt als ondertitel Leven op
de puinhopen van de Sovjet Unie en is
een uniek historisch portret van mensen die na de val van het communisme
moesten zien te overleven in de markteconomie. Deze kreeg voet aan de grond in
het Rusland van Jeltsin en had heel veel onrust tot gevolg. Svetlana
Alexijevitsj peilt - een jaar voordat Sana Valiulina in de lijvige roman Kinderen van Breznjev (2014) de immense
veranderingen beschrijft - als een historisch onderzoeker de
gedachten en gevoelens van de Russen over het recente verleden. In een reeks
diepte-interviews laat ze een groot aantal personen van alle rangen en standen –
jongeren en ouderen, mannen en vrouwen, soldaten en burgers, rijken en armen,
overtuigde partijleden en communistenhaters - aan het woord. Hun verhalen stemmen
weinig optimistisch en bevatten vooral veel aanklachten tegen geweld. Rusland
blijkt een mannen- en een soldatenland. Door zo veel mogelijk geweld te plegen
in de oorlog kan men een heldenstatus verwerven. Anders blijft niet veel over
dan wachten op de volgende oorlog of zich te dood drinken. Vrouwen hebben het
nakijken. Die ploeteren voort om het bestaan nog enigszins leefbaar te houden.
Alexijevitsj heeft
haar boek ingedeeld in de delen Troost
door de apocalys en De bekoring van
de leegte. Deze geven een beeld van de eerste twee decennia na
het instorten van de Sovjet Unie en spiegelen elkaar kwa inhoud: de schrijfster
laat eerst fragmenten horen uit het gebruikelijke straatlawaai en de intieme gesprekken
uit keukens waar mensen zoals gebruikelijk hun hart konden uitstorten. Vervolgens
voert ze uitvoerige gesprekken met of over allerlei personen, in het laatste
geval verteld door anderen omdat de betrokkenen het niet meer kunnen navertellen. In
het eerste deel zijn deze gesprekken ondergebracht onder de titel Tien verhalen in een rood interieur, in
het tweede deel moeten de verhalen het zonder interieur doen. Het is alsof
Alexijevitsj daarmee aangeeft dat de toekomst ongewis is. Dat het status van de
samenleving onduidelijk is na de starheid van het communisme en de
teleurstelling over het kapitalisme, dat slechts leidde tot verrijking van enkelingen.
De droom van een groot, ongedeeld communistisch rijk leeft alleen nog bij de
uitstervende garde, zoals verwoord door de 57- jarige arts Margerita
Pogrebitskaja, die een schrijver een ingenieur van de menselijke ziel noemt.
Alexijevitsj gaat erin mee dat het communistisch ideaal misschien nog zo gek
niet was, al werd het gecorrumpeerd door de vreselijke misdaden van Stalin,
waaronder de dekoelakisatie, de liquidatie van zelfstandige boeren. De huidige
ontwikkeling waarin verschillende delen van de vroegere Sovjet Unie de strijd
met elkaar aangaan, zoals in Georgië, is een tegenvaller voor mensen die heilig
geloofden in eenheid en in het bijzonder voor huwelijken tussen leden van de verschillende
volkeren uit de Sovjet republieken. De Armeense vluchtelinge Margarita,
getrouwd met een Azerbeidzjaan, kan in Moskou alleen maar griezelen van hetgeen
mensen zoals zijzelf kan overkomen. Vluchtelingen zijn daar vogelvrij. Poetin
blijkt niet degene te zijn die tegenstellingen kan overbruggen, maar zet mensen
eerder tegen elkaar op. Hij wordt gedoogd omdat men gewend is aan een sterke
leider en een democratisch alternatief afwezig is. Na twintig ellendige verhalen
eindigt Alexijevitsj met een gewone vrouw die ver buiten Moskou woont en weinig
van doen heeft met de politiek. Ze heeft haar hele leven geploeterd en kijkt liever
naar de sering met de nachtegalen erin dan naar de televisie. Ook dat is
Rusland, een onmetelijk land met een ruige natuur en mensen die daarin vooral moeten
overleven.
De schrijfster begint haar indrukwekkende
werk met Notities van een deelneemster
geheten, waarin ze de homo sovjeticus
op de korrel neemt. Zij is er zelf ook een, zo’n Sovjetsukkel zoals lieden genoemd
worden die meer gaven om het lezen van boeken dan het vergaren van materie. Een
van hen is een vriendin van een moeder van een gevoelige zoon, Igor Poglavoz
geheten, die al op zijn veertiende een eind aan zijn leven maakte. Zij vertelt
dat zij vroeger als bezetenen de Memoires
van Nadjezjda Mandelstam lazen, die op dit ogenblik niet veel meer waard zijn
dan oud papier. Haar vriend ziet de worst als maat van alle dingen, maar de
prijzen zijn van een ander niveau dan in de vroegere Sovjet Unie. In de Notities komt al naar voren dat de
Sovjet mens vooral gepreoccupeerd is met strijd en met overleven. ‘Eigenlijk waren we oorlogsmensen. Als we al
niet vochten, dan maakten we ons klaar voor de oorlog.’ Zo’n uitspraak doet
denken aan Noord Korea dat voor zijn voortbestaan een inval van buiten moet
voorwenden. Het creëren van een vijand is een beproefde strategie, die overal
waar macht tanende is, uit de kast wordt gehaald. Trump heeft straks Noord
Korea om de gelederen te sluiten, al is het de vraag of mensen zo langzamerhand
niet doorzien hoe dit mechanisme werkt. Alexijevitsj verwijst naar Dostojevski
om inzicht te geven in de pijnlijke, moeilijke en tragisch weg die naar de
vrijheid voert. ‘Een mens moet steeds
kiezen: voor vrijheid of voor welstand met een geregeld leven, voor vrijheid
met pijn of voor geluk zonder vrijheid. De meesten kiezen voor de tweede weg,’
schrijft ze. Het is ook niet gemakkelijk om revolutie te bedrijven. Studente
Tanja Koelesjova deed mee met de protesten in Wit Rusland tegen de vervalste
verkiezingsuitslag van Loekasjenko in 2010 en werd hard aan- en opgepakt.
Minutieus beschrijft ze haar angstige ervaringen in de gevangenis. Na haar
vrijlating een maand later werd ze ook nog beschimpt door haar vriend. Later
verhuisde ze naar Moskou om daar een beter leven op te bouwen. Ze was in ieder
geval blij om daar medestanders te vinden. Angst is een groot struikelblok om
tot een vreedzamer maatschappij te komen en die wordt door autocratische
leiders ingepompt. De methoden die Loekasjenko gebruikte, worden op dit moment weer
door Erdogan van stal gehaald. Het Westen staat erbij en kijkt ernaar.
Het voert te ver om in te gaan op alle interviews, zoals het
lezen van alle ellende soms ook te veel werd. De tijd dat het geluk naar de
Russen toe leek te komen, rond de volksopstand die Jeltsin in 1991 leidde, was
maar kort, al was men blij met een koffiemolen. Het is toch vooral allemaal
moord en zelfmoord wat de klok slaat, zoals over studente Ksenja Zolotova die in
2004 zwaar gewond raakte bij de aanslagen op de metro in Moskou of Olesja
Nikolajeva die dienst deed in Tsjetsjenië, daar onder duistere omstandigheden stierf
en op geen enkele manier herdacht werd. Daarnaast tekent Alexijevitsj het
bijzondere verhaal op van een vrouw die met de moordenaar van haar man trouwde en dat van een
ander die man en kinderen in de steek liet om een met moordenaar in een verre
en zwaar beveiligde gevangenis in het huwelijk te treden. Dan is er ook nog een
man die zijn jeugd doorbracht in Sachalin en leed onder de opvoeding van zijn
oorlogsgezinde vader. De schrijfster had zelfs contact met geheime bronnen in
het Kremlin die vertellen over maarschalk Achromejev die na de coupe van 1991 de
hand aan zichzelf sloeg. De 59 jarige architect Anna M. gaat terug gaat naar
het kamp in Kazachstan waar ze haar jeugd heeft doorgebracht. Ze begreep alle
commotie niet rond Een dag uit het leven
van Ivan Denisovitsj waarin Solzenitsyn op zeer invoelende manier het
kampleven beschrijft. Zelf wist ze niet beter. Haar zoon is ervan overtuigd dat
de bijl zijn baas overleeft en sluit daarmee het eerste deel in mineur af. Het
tweede deel, over de tijd gaat waarin de contrarevolutie zich bestendigde is
qua sfeer niet vrolijker.
Alexijevitsj geeft spaarzaam commentaar op de interviews,
maar ze geeft wel duidelijk aan wanneer iemand zwijgt en ze noteert ook dat een
vrouw in het eerste interview zegt dat ze zeker weet dat haar controversiële uitspraken
geschrapt worden, hetgeen overigens niet het geval is. Alexijevits wil een
onwelgevallige versie handhaven en de tijd zelf laten oordelen. Door haar enorme
inzet voor het goede zaak verdiende ze de Nobelprijs voor Literatuur in 2015.
De immensiteit van de veranderingen, door Valiulina in fictie gevat, kan niet vaak
genoeg beschreven worden ter lering voor allen die zoeken naar een samenleving
waarin men vreedzaam kan samenwonen, gespaard blijft voor geweld en
rechtvaardig behandeld, tot welke etniciteit, klasse of gender men ook behoort.
Hier
mijn bespreking van het eerste deel van de memoires van Nadjezjda Mandelstam.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten