Tamme documentaire over turbulent leven Nederlandse dichteres
Niets was ooit vergeefs,
niets gaat ooit verloren:
Alles wordt opgenomen in den stroom
des levens, willing en gedachte, droom en daad,
allen worden in hem herboren
tot andren dan zij waren.
Alles wordt opgenomen in den stroom
des levens, willing en gedachte, droom en daad,
allen worden in hem herboren
tot andren dan zij waren.
Met deze regels, voorgelezen door Lineke Rijxman, sluit
Annette Apon de documentaire Droom en
daad over Henriëtte Roland Holst (1869-1952) af. Ze behandelt de periode tussen
1891 en 1927 waarin de dichteres - ooit de bekendste van Nederland, maar
inmiddels vergeten - voor een aantal moeilijke beslissingen gesteld werd.
In de zomer van 1891 las ze gedichten van Herman Gorter en
werd daardoor in het diepst van haar ziel ontroerd. Gorter haalde haar onderweg
op tijdens een schaatstocht van Haarlem naar Noordwijk. Hij deed haar meer
denken aan een sportman dan aan een dichter. Tijdens koek en zopie vertelde hij
haar dat hij zoveel tijd had verdaan met zoeken dat hij haar dat wilde besparen.
Ongetwijfeld doelde Gorter op zijn keuze voor de arbeidersbeweging.
Het was een dynamische tijd, eind negentiende eeuw. Alles was
in beweging en die werd ook nog eens vastgelegd in film. In de kunst leeft het idee
dat ook de maatschappij radicaal veranderd moet worden. Henriëtte van Schaik,
zoals haar meisjesnaam luidde, nam deel aan de politieke strijd en trad toe tot
de Internationale. In 1896 trouwde ze met Richard (Rik) Roland Holst, net als
zij afkomstig uit de gegoede burgerij. In datzelfde jaar gaf Gorter hen Das Kapital van Marx te lezen. Volgens
hem was dat werk de basis voor goede poëzie. Het echtpaar las het eerste deel
samen, maar daarna haakte Rik af. Henriëtte las de volgende delen alleen maar
vond die niet gemakkelijk te begrijpen. Desondanks was haar geestdrift voor de
arbeidersbeweging gewekt.
Ze werd lid van de SDAP, die drie jaar daarvoor was
opgericht en bezocht samen met haar man en Gorter met een sterk gevoel van
verwachting het Paascongres. Ze nam deel aan het propaganderen van het
socialistisch gedachtegoed en gaf veel lezingen in het land. Ze werd redacteur
van het maandschrift De Nieuwe Tijd en als lid van het partijbestuur van de
SDAP bezocht ze in 1990 een socialistische congres in Parijs, bekend als De Tweede
Internationale.
Ze woonde op het landgoed de Oude Buissche (soms ook
geschreven als Buisse) Heide in Noord Brabant, niet ver van de Belgische grens
en beleefde gelukkige jaren met haar man en Gorter, waarin ze niet veel over
politiek praatten. De spoorwegstaking van 1903 was een hoogtepunt in de strijd
van de arbeidersbeweging maar werd wreed onderdrukt met dwangwetten en alle stakers
werden ontslagen. Roland Holst correspondeerde na een enkelbreuk vanwege een
val van de fiets met Rosa Luxemburg. Na een richtingenstrijd binnen de SDAP stapte
ze niet, zoals Gorter, over naar de radicalere SDP, maar ze bleef wel met een leeg
gevoel achter. Een verblijf op Tenerife monterde haar weer op.
De Eerste Wereldoorlog was een zware slag voor de
arbeidersbeweging. Vanuit haar landhuisje hoorde Henriëtte de schoten aan de
andere kant van de grens. De dood van haar moeder na een operatie maakte haar nog
neerslachtiger. De internationale Zimmerwaldconferentie in Zwitserland in 1915
met Lenin en Trotski die bezig waren de Russische revolutie voorbereidden,
beklemde haar. Ze sprak met Trotski op zijn kamer over de toekomstige
ontwikkeling. Ze wilde eenheid en hoopte dat de zachte krachten zouden overwinnen,
zoals ze in een gedicht verwoordde.
De Russische revolutie van 1917 en de opstand in Duitsland maakte
indruk. Troelstra kondigde in 1918 de revolutie in Nederland af. Arbeiders trokken
naar de kazernes om hun broeders in de armen te sluiten, maar werden onthaald met
kogels. Henriëtte bezocht de gewonden, werd zelfbewuster, bitterder. Een
demonstratie tegen het geweld op de Dam werd matig bezocht. Rosa Luxemburg werd
in januari 1919 in Berlijn bewusteloos geslagen en doodgeschoten.
Henriëtte was teleurgesteld, maar gaf haar geloof in de
revolutie niet op, al moest ze het vanwege overspanning van haar dokter rustig
aan doen. In de jaren twintig stond ze in het buitenland bekend als dichteres
en in eigen land als publicist van de socialistische beweging.
Ze bezoekt de Komintern, de communistische internationale,
maar ervaarde weinig saamhorigheid. Trotski overtuigde haar weliswaar van de
noodzaak van dictatuur, maar Henriëtte stapte bitter teleurgesteld in de trein
naar huis. Ze was ontgoocheld en zag in hoe dom de marxisten gehandeld hadden. Eind
jaren twintig nam ze afscheid van de partij. Ze voelde zich meer thuis bij de
religieus socialisten, streed voor de onafhankelijkheid van Indonesië en verborg
tijdens de Tweede Wereldoorlog onderduikers op haar landgoed. Na haar dood in
1952 schonkt ze de Oude Buissche Heide aan Natuurmonumenten.
Eigenlijk vertelt de documentaire weinig nieuws. Het zijn bekende
feiten die al in de
de biografie van Elsbeth Etty al ter sprake kwamen, dit maal
ondersteund door geënsceneerde en historische beelden. Misschien is nog wel het
mooist een portret van Henriëtte (zie foto) dat Apon streng, doorleefd, statig en
kwetsbaar noemt.
Toch heb ik wel van de documentaire genoten. Hoewel ik enkele bundels van Jet Roland Holst in de kast heb staan, vond ik dat ik te weinig van haar gelezen had. Ik dacht ook: Misschien moet ik die biografie van Etty eens gaan lezen.
BeantwoordenVerwijderenHet beeld van haar gedichten, dat jij 'erg extatisch' noemt, klopt met wat mijn beeld is. Ik kan mij niet voorstellen dat haar gedichten indertijd de arbeiders hebben aangesproken, hoewel ze wel voor zalen met dat publiek heeft gestaan.