Een telefoonboek over de Tweede Wereldoorlog
Loe de Jong is bekend van zijn twaalfdelige serie Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede
Wereldoorlog dat in veel boekenkasten stijf in het gelid stond. Hij deed voor
dit werk dertien jaar onderzoek en er schreef twintig jaar aan. Hij maakte
daarvoor ook het televisieprogramma De
bezetting waarin hij tussen 1960 en 1965 Nederlanders informeerde over de
oorlog die pas voorbij was.
Afgelopen donderdag promoveerde historicus Boudewijn Smits
op de biografie Loe de Jong (1914-2005), croniqueur van de bezetting. Smits begon eraan in 2005, werkte er als aio
vier jaar lang aan en daarna nog vier jaar in combinatie met het docentschap
aan de RU in Groningen.
Tijdens zijn onderzoek had hij geen gebrek aan bronnen. In
het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, het Niod, lag ook een
persoonlijk archief met briefwisselingen van De Jong. Nadat hij honderdtien
personen gesproken had wist Smits genoeg om een biografie te kunnen schrijven.
Smits kreeg de opdracht na een advertentie in de krant. Hij
kende De Jong alleen als joods historicus en als iemand verbonden met het Niod.
Als uitgever wilde hij zich meer met de inhoud bezighouden. Hij vond De Jong
een intrigerende man, die naast wetenschapper ook een mediafiguur was die met
veel gezag over zijn onderwerp sprak.
Wim Brands noemt Ben Sijes en Jacques Presser als joodse collega’s
van De Jong bij het Niod die allen uit de kring van de diamantwerkers kwamen.
Smits zegt dat Abel Herzberg hen al voorging. De vader van
De Jong had na het inzakken van de markt voor diamanten een melkzaak aan de
Amstelkade, waarin hij in de jaren twintig en dertig zowel joden (op zondag) als
christenen (op zaterdag) bediende. Sijes was een vaderfiguur die hem hielp zijn
morele standpunten in te nemen.
Brands toont een fragment van een interview dat Henk Hofland
in 1993 met De Jong voerde waarin hij openhartig was over zijn eenzame leven. Hij
sprak daarover niet, ook niet met zijn tweelingbroer Sally, die aan het eind
van de oorlog in een concentratiekamp om het leven kwam. Loe vond de band
tussen hen maar hinderlijk.
Smits vertelt dat De Jong, na zijn vlucht naar Engeland waar
hij voor Radio Oranje werkte, in psycho-analyse ging om de haat liefde
verhouding met Sally en het verlies van hem en andere vermoorde familieleden te
verwerken. Een schuldloze schuld, noemt Smits het, uitmondend in gestolde rouw,
die hij in zijn werk sublimeerde. Loe portretteerde zich ook nooit als dappere
man, maar deed zijn deel van de strijd achter de microfoon. Volgens Smits
psychologiseerde De Jong zijn verleden op basis van zijn psycho-analyse in de
jaren 1950 - 1952.
Het volgende fragment - in zwart wit - is van De bezetting waar veel Nederlanders in
de jaren zestig vaak samen naar keken. De Jong sprak, afgewisseld met beelden, met
veel gemak een uur lang over de oorlog. VN journalist Jan Rogier bekritiseerde
de zwart wit benadering in goed en fout. Volgens Smits wist De Jong wel van de
grijze gebieden, maar zag hij het als zijn persoonlijke taak het onrecht aan de
kaak te stellen en op te komen voor democratie en vrijheid. Hij noemt De Jong
dan ook een patriottisch geschiedschrijver, die het volk een spiegel wilde
voorhouden over het gewenste morele gedrag, iets dat een lastig probleem vormt voor
een biograaf.
In het laatste fragment spreekt Ischa Meijer zich, eveneens
in 1993, uit over de rol van De Jong als intermediair tussen de joden en andere
Nederlanders. In zijn werk beschreef hij vooral de geschiedenis van de joden.
Smits geeft Meijer gelijk. Die had als overlevende van een
concentratiekamp recht van spreken. De Jong zou als geassimileerde jood echter geen
nadruk willen leggen op het joodse volk.
Tenslotte kwalificeert hij het werk van De Jong, soms een telefoonboek van de Tweede Wereldoorlog genoemd, als een
cultureel monument, dat vooral vanwege het gedetailleerde karakter van
uitzonderlijke waarde is.
Kleindochter Simonka de Jong is in de documentaire Het zwijgen van Lou de Jong heel wat
kritischer over haar opa, toen dus nog Lou genoemd. Hier
mijn bespreking daarvan onder de titel De
ontmaskeraar ontmaskerd.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten